Полацк. Ці ведаеш ты, які горад называюць бацькам гарадоў беларускіх? Калі ты падумаў, што Мінск, дык памыліўся. Бацька гарадоў беларускіх – Полацк.
Полацк – самы старажытны горад Беларусі. Летапісы паведамляюць, што ён існаваў ужо ў восемсот шэсцьдзесят другім годзе. Але вучоныя-археолагі, якія вядуць раскопкі, кажуць, нібыта Полацк яшчэ на стагоддзе старэйшы. Такіх гарадоў не толькі ў нашай краіне, але і на ўсім свеце няшмат.
Нашы продкі пабудавалі яго там, дзе ў шырокую, няспешную Дзвіну ўліваецца другая рака – Палата, якая і дала гораду назву. Па Дзвіне, а потым і на Балтыйскім моры полацкія купцы везлі ў іншыя краіны воск, мёд, шкуры пушных звяроў. Славіліся сваімі вырабамі мясцовыя майстры – кавалі, ганчары, краўцы і шаўцы, збройнікі і ювеліры. Дзевяць з паловаю стагоддзяў таму падняўся над Дзвіною велічны Сафійскі сабор.
У Полацку было шмат адукаваных людзей. У Сафійскім саборы знаходзілася вялікая бібліятэка. Вучоныя манахі складалі полацкі летапіс, перапісвалі кнігі. Дзеці ў старажытных школах пры полацкіх манастырах не толькі вучыліся чытаць і пісаць, але і вывучалі гісторыю, грэчаскую і лацінскую мовы.
Полацк даў Беларусі і ўсяму свету шмат выдатных людзей. Наш народ заўсёды будзе памятаць імёны асветніцы Ефрасінні і дойліда Івана, першадрукара Францішка Скарыны і славутага паэта Сімяона Полацкага. (Паводле У. Арлова)
Віцебск мала чым саступае ва ўзросце Полацку. У тысяча дзевяцьсот семдзесят чацвёртым годзе яму споўнілася тысяча год. Гэта горад-гісторыя, вечная крэпасць, вечны фарпост на шляху заваёўнікаў. Жыхары Віцебска ўдзельнічалі ў бітве на Няве, на Чудскім возеры, грамілі крыжаносцаў у Юр’еве, шмат разоў паўставалі супраць сваіх феадалаў.
Віцебск – вечны гандлёвы пункт на шляху “з вараг у грэкі”. Віцебск – культурны цэнтр. Менавіта тут зарадзілася сярод усходніх славян майстэрства рэльефнай, шматкаляровай кафлі. Гэта майстры з Віцебшчыны пабудавалі і ўпрыгожылі такія шэдэўры, як нябесна-сіні Круціцкі церамок, некаторыя крамлёўскія палацы, будынкі ў Тройца-Сергіеўскай лаўры і сабор Нова-Ерусалімскага манастыра.
Віцебск – горад старых мастацкіх традыцый. Гэта ў ім знойдзена так многа старажытных берасцяных грамат і надпісных прасліцаў. Гэта тут працавалі славутыя мастакі К. Малевіч, М. Шагал, Ю. Пэн, М. Дабужынскі, некалькі год працаваў і І. Рэпін, маёнтак якога Здраўнева быў непадалёку ад Віцебска.
Назву Віцебска звязваюць з ракой Віцьба. Віць, як многія лічаць, – гэта вільготнае месца, багна, а суфікс -б-а ў нашай тапаніміцы абазначае прымеркаванасць да пэўнай мясцовасці. Віцебск быў вядомы са старонак летапісаў, гістарычнай літаратуры як Віцепск, Відзьбеск, Віцьбеск. Як бачым, па вымаўленні сённяшняя назва Віцебск амаль не адрозніваецца ад сваёй першаасновы. (Паводле У. Караткевіча, Л. Лыча)
Мінск. Практычна ў нас на Беларусі, як лічаць вучоныя, няма ніводнай гістарычнай назвы, пра якую не была б складзена адна ці некалькі легендаў аб яе паходжанні.
Не з’яўляецца выключэннем з гэтага правіла і сама сталіца Беларусі Мінск. Калі згодна адной легендзе ён бярэ сваю назву ад мясцовай рэчкі Менка, дык другая, цяпер ужо адхіленая, была звязана з размяшчэннем гэтага старажытнага горада ў месцы, дзе адбываўся інтэнсіўны абмен таварамі паміж тубыльскімі і прыезджымі купцамі. Як бачым, кожная з легендаў даволі праўдападобная, грунтуецца на лінгвістычным матэрыяле. Не выпадкова таму ў старажытнасці назву нашай сталіцы вымаўлялі і пісалі не так, як гэта мы робім сёння – Мінск, а Менеск, Менск, дзе выразна, як відаць, прысутнічае корань слова мен-.
Калі ж беларускія землі апынуліся пад уплывам культуры Рэчы Паспалітай, у службовым справаводстве беларускую мову пачалі паступова замяняць польскай мовай, стала відавочным, што старажытнае напісанне Менеск, Менск не адпавядае патрабаванням апошняй, бо нагадвала яго жыхарам пра штосьці сваё, роднае. Да таго ж, у Польшчы, як вядома, быў уласны горад Мінск-Мазавецкі. Такім чынам, назву горада патрэбна было пісаць не Менеск ці Менск, а Мінск. Так яно і атрымалася на практыцы: спачатку ў розных службовых дакументах, а пазней і ў літаратуры замест звыклага Менеска (Менска) сталі ўжываць Мінск. На гэты фактар не звярнулі аніякай ўвагі і царскія чыноўнікі, пасля таго як Мінск у выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай у тысяча семсот дзевяноста трэцім годзе быў далучаны да Расійскай імперыі. (Л. Лыч)
Мінск. Сталіца Беларусі – самы вялікі з яе гарадоў. Найбольш ранні ўспамін пра яго – радкі са “Слова пра паход Ігаравы”: “На Нямізе снапы сцелюць галовамі, малоцяць цапамі харалужнымі, на таку жыццё кладуць, веюць душу ад цела…”
Тыя крывавыя берагі Нямігі даўно забраныя ў падземную трубу. Самае старое, што засталося ад гісторыі горада, яго змененая назва: Менеск, Менск – Мінск). На жаль, у гады вайны наша сталіца была амаль цалкам знішчана.
Мінск вельмі хутка забудоўваўся. Згадаем, што месца расстрэлу паўстанцаў 1863 – 1864 гадоў некалі знаходзілася за горадам, а сёння гэта раён Галоўнага паштампа.
Ад даўніны ў горадзе захаваліся некаторыя назвы. Адны з іх арыентуюць у геаграфіі сталіцы, паказваюць напрамак – Лагойскі тракт, Ракаўская шаша, Старабарысаўскі тракт, Прывакзальная плошча. Вуліца Няміга ляжыць у тым самым кірунку, што і летапісная рэчка. Захаваліся вуліцы, якія ўказваюць на размяшчэнне пэўных аб’ектаў. На Шпалернай і праўда стаіць шпалерная фабрыка, на Парніковай – парнікі, на Акадэмічнай – карпусы Акадэміі навук. Вуліца Батанічная ляжыць пры батанічным садзе, а Аэрадромная – пры старым аэрапорце. Дзякуючы фундатарам і дойлідам атрымалі свае назвы некаторыя пабудовы. Гэта тычыць Дома масонаў, збудаванага ў 1816 годзе масонскай ложай “Чырвоная паходня”. Мінскі астрог, узведзены ў 1825 годзе, дагэтуль называюць Пішчалаўскім замкам па імені дойліда Пішчалы. Сюды можна аднесці і касцёл, які ў народзе завуць Чырвоным. Ініцыятарамі і фундатарамі яго пабудовы былі слуцкі шляхціц Эдвард Вайніловіч і яго жонка Алімпіяда. На іх грошы ў 1910 годзе ўзвялі храм у гонар святых Сымона і Алены як помнік заўчасна памерлым дзецям Вайніловічаў. Адсюль і назва – касцёл святых Сымона і Алены. (“Роднае слова”)
Гомель. Шмат таямнічага ўтойваецца і ў назвах некаторых нашых абласных цэнтраў. Паводле шчаслівага збегу акалічнасцей так сталася, што ўсе яны маюць даволі багатае гістарычнае мінулае, а гэта дае падставы для ўзнікнення розных легендаў аб паходжанні іх назваў. Прычым дапытлівы чалавечы розум па некаторых з іх яшчэ і па сённяшні дзень не дакапаўся да ісціны, працягваючы задавальняць сваю зацікаўленасць усяго толькі здагадкамі, гіпотэзамі. Узяць, напрыклад, Гомель. Хаця многія вучоныя ледзь не катэгарычна выводзяць яго са старажытнага тэрміна гаміла (гамола) – магіла, узгорак, сёй-той на ўзроўні спрошчанага падыходу да разгадкі схільны тлумачыць этымологію тапоніма тым, што паблізу горада, размешчанага на рацэ Сож, было мелка, і людзі, каб папярэдзіць адзін аднаго ў час руху па вадзе, выкрыквалі: “Го-го-го! Мель!” Не навукова, але досыць займальна! (Л. Лыч)
Гомель – адзін з самых старажытных гарадоў Беларусі – стаіць на берагах паўнаводнага Сожа і літаральна патанае ў вільготных цяністых парках…
У чацвёртым стагоддзі аснову Гомеля складаў драўляны замак, пабудаваны на месцы дзядзінца. Горад забудоўваўся хаатычна, але ў канцы васемнаццатага стагоддзя пачалася перапланіроўка: на месцы старажытнага замка быў створаны вялікі палацава-паркавы ансамбль, а непадалёку з’явіўся Петрапаўлаўскі сабор, пабудаваны на сродкі графа Мікалая Румянцава; на тэрыторыі Спасавай слабады, на беразе Сожа, узнік цуд драўлянага дойлідства – Іллінская царква. Трохпрамянёвая сістэма планіроўкі горада прадугледжвала арыентацыю яго галоўных магістраляў на палац Румянцавых – Паскевічаў, якім у розны час належала значная частка Гомеля.
Адна з адметнасцяў Гомеля – старажытны пейзажны парк з элементамі рамантызму. Ён быў закладзены ў тысяча семсот васьмідзесятым годзе на правым беразе ракі. Тут расце больш за дзевяць тысяч дрэваў мясцовых і экзатычных пародаў – пірамідальныя дубы, сібірскія кедры, чорныя хвоі, японскія лістоўніцы і іншыя. Вялікія і малыя гроты, аранжарэі, вісячыя масты над ярамі, ператворанымі ў лебядзіныя сажалкі, альтанкі, памятныя камяні – усё гэта робіць парк сапраўды рамантычным. Ён у цэнтры горада, каля плошчы з вялізным гмахам тэатра, а здаецца, што трапляеш у іншую краіну, дзівосную і жаданую, і нават маленькая вандроўка па парку напаўняе душу шчымліва-радасным пачуццём удзячнасці продкам, усведамленнем адказнасці за тое, што засталося нам проста так – у спадчыну… (“Роднае слова”)
Магілёў. Не задаволіўся народ і навуковым вытлумачэннем этымалогіі тапоніма Магілёў. З пункту гледжання навукі тут усё вельмі проста: у аснове яго дахрысціянскае асабовае імя Магіла, да якога дадаецца суфікс -ёў. Такіх назваў населеных пунктаў патранімічнага паходжання ва ўсходнеславянскіх народаў нямала. Але ў беларускім народным паданні існуе наконт гэтага даволі цікавае меркаванне, якое ў свой час захапіла і фантазію Янкі Купалы. Паводле існуючай легенды, Магілёў быў закладзены ля магілы бясстрашнага змагара з сацыяльнай несправядлівасцю Машэкі. Вось гэты фальклорны сюжэт і апрацаваў пясняр Янка Купала для сваёй паэмы “Магіла льва”, а Е. Міровіч і В. Вольскі паклалім яго ў аснову п’есы “Машэка”. Распаўсюджанню легенды садзейнічала і напісанне беларускім кампазітарам Р. Пукстам оперы “Машэка”.
Л. М. Лыч дадае і такія звесткі пра горад Магілёў: “Вядома, што Магілёў хацелі перайменаваць у гонар ураджэнца яго выдатнага савецкага вучонага ў галіне матэматыкі, астраноміі, геафізікі, даследчыка Арктыкі О. Ю. Шмідта, які памёр у тысяча дзевяцьсот пяцьдзесят шостым годзе. Што і казаць, Ота Юльевіч – сапраўдны буйны вучоны, заслугоўвае ад сваіх землякоў права на бессмяротнасць. І трэба аддаць належнае розуму і разважлівасці магіляўчан, што яны не згадзіліся на ахвяраванне гістарычнай назвы, а знайшлі іншыя, больш прымальныя сродкі захаваць памяць пра свайго слыннага сына”. (Паводле Л. Лыча)
Брэст – брама краіны. Гэтая зямля спрадвеку ўсыпана могілкамі, курганамі, страчанай у баях зброяй. Нямала было ахвотнікаў уварвацца сюды сілай.
Дарэчы, крэпасць стаіць якраз на тым месцы Бярэсця, што ў тысяча дзевятнаццатым годзе згадвалася ў “Аповесці мінулых гадоў” як досыць вялікае пасяленне. Менавіта тут жылі мастакі-рамеснікі і мужныя воіны, якія ў тысяча дзвесце сорак першым годзе палеглі да апошняга, але не здаліся манголам і гэтым дапамаглі жыхарам Слуцка, Крычава і іншых гарадоў адбіцца ад ворага, а пасля перайсці ў наступ і не пусціць орды Батыя на сваю зямлю. Менавіта тут жылі тыя нашы продкі, што выставілі свой полк пад Грунвальд, біліся з Карлам Дванаццатым, ішлі з косамі пад сцягі Касцюшкі…
У тысяча пяцьсот пяцьдзесят трэцім годзе была заснавана першая на тэрыторыі Беларусі друкарня, у якой выдаваліся кнігі на польскай і лацінскай мовах. Тут у тысяча пяцьсот шэсцьдзесят трэцім годзе па ініцыятыве і на сродкі Мікалая Радзівіла Чорнага выйшла знакамітая Брэсцкая біблія, якую часам называюць Радзівілаўскай.
Старажытны Брэст звязаны з імёнамі гарадскога кашталяна Ігнація Пацея, які быў ідэолагам уніяцтва, і сына мясцовага гарбара Афанасія Філіповіча – аўтара “Дыярыуша”, палымянага праваслаўнага палеміста, пакаранага смерцю рэлігійнымі фанатыкамі. Тут дзейнічаў адважны філосаф-атэіст Казімір Лышчынскі, спалены ў тысяча шэсцьсот весемдзесят дзевятым годзе на вогнішчы ў Варшаве за вальнадумства.
Пасля вайны тысяча восемсот дванаццатага года Брэст быў часовым месцам жыхарства і творчасці Аляксандра Грыбаедава, які ў тысяча восемсот чатырнаццатым годзе у часопісе “Вестнік Европы” пераказаў вершамі легенду пра гераічнае мінулае горада.
У тысяча восемсот дваццаць шостым годзе праз Брэст прайшлі шляхі змагання з царызмам Вільгельма Кюхельбекера і Пятра Чаадаева. Краязнаўчая дапытлівасць прыводзіла ў гэты горад беларускага этнографа і пісьменніка Паўла Шпілеўскага – аўтара серыі нарысаў “Падарожжа па Палессі і беларускім краі”.
Калі пачалася Вялікая Айчынная вайна, каля двух палкоў разам з пагранічнікамі у крэпасці не здаліся фашыстам, яны трымаліся да канца без вады і ежы. І цяпер крэпасць-герой стала помнікам сваім няскораным байцам, а ў іх гонар побач з крэпасцю стаіць высокі абеліск і скульптурная кампазіцыя “Смага” – фігура распластанага на зямлі салдата, які цягнецца з каскай да вады. (“Роднае слова”)
Навагрудак. Навагрудак ляжыць на Навагрудскім узвышшы. Хвалістая зямля, узгоркі і рознакаляровыя палі на іх. Там, дзе ўзвышша рэзка спадае да Нёмана, яно пасечана ярамі. Вышыні Навагрудскія – адны з самых высокіх гор на Беларусі, таму тут заўсёды на некалькі градусаў халадней.
Гэты горад быў калісьці сталіцай Вялікага Княства Літоўскага.
Яшчэ здалёк відаць Навагрудскае гарадзішча, а на ім два “зубы”, абгрызеныя часам вежы. Чорныя, злёгку ў чырвонае, як прыпалены чыгун, высяцца над горадам вежы. Ад княскага замка засталося мала. Вежы моцна пашкоджаны стагоддзямі.
Калі залезці наверх, то відаць на многія і многія кіламетры вакол. Але і знізу ў ясную пагоду відаць званіцу ў вёсцы Турэц, што за трыццаць кіламетраў. А вунь азярцо Літоўка. Згодна паданню, тут разбілі крыжакаў, і гэта гісторыя легла ў аснову паэмы Міцкевіча “Гражына”.
Паглядзіш уніз, а там стары касцёл, у якім вянчаўся князь Ягайла і ў якім хрысцілі Міцкевіча. Назад глянеш, а там домік-музей Міцкевіча, адноўлены з руін. Увогуле, тут многае звязана з імем вялікага паэта. Непадалёк адсюль, у фальварку Завоссе, стаіць яму абеліск, тут ён правёў дзяцінства і юнацтва, тут сустрэў першае каханне. І дагэтуль шуміць у Туганавічах альтанка з ліп над няшчасным гэтым каханнем. Тут ляжыць у лесе вялікі валун – “камень філарэтаў”, ля якога паэт сядзеў сярод членаў вальнадумнай грамады. І тут ляжыць возера Свіцязь, апетае паэтам. (Паводле У. Караткевіча)
Лагойск. Такія гарады, як Лагойск, Уладзімір Караткевіч называў “вялікімі малымі гарадамі”. Хіба ж можа быць малым горад, у якім існаваў найбагацейшы музей старажытнасцяў, дзе захоўваліся не толькі найкаштоўнейшыя рукапісы, медалі, манеты, але і адмысловыя калекцыі зброі, у тым ліку шпага Пятра 1 і два мячы з мініяцюрнымі партрэтамі Стафана Баторыя. А заснавалі гэты музей у тысяча восемсот сорак другім годзе браты Тышкевічы, Канстанцін і Яўстафій. На жаль, калекцыі лагойскага гісторыка-археалагічнага музея ў тысяча восемсот пяцідзесятым годзе Яўстафій Тышкевіч перавёз у Вільню, якая тады была беларускай.
Лагойск упершыню згадваецца ў пісьмовых крыніцах у тысяча семдзесят восьмым годзе як горад-крэпасць Полацкай зямлі. Затым з дванаццатага стагоддзя гэта цэнтр Лагожскага княства, з чатырнаццатага – уладанне Ягайлы, Скіргайлы, Вітаўта, пазней – Чартарыйскіх і Тышкевічаў.
Адметнасцю горада быў палацава-паркавы ансамбль. Палац узвёў у тысяча восемсот пятнаццатым годзе граф Пій Тышкевіч, бацька Канстанціна і Яўстафія. Перад палацам быў створаны круглы партэр з кветнікам, пасаджаны пладовы сад. Праз парк працякаў ручай з мураваным аркавым мастком. Курціны фармаваліся белай таполяй, ясенем, дубам і іншымі дрэвамі мясцовых пародаў. Шкада, але ўсё гэта хараство было знішчана ў час Вялікай Айчыннай вайны.
З мясцінамі Лагойшчыны звязаны маленства, юнацтва і літаратурная дзейнасць Янкі Купалы. Гэта вёскі Косіна, Селішча, фальварак Прудзішча і Акопы – сядзіба маці паэта і яго сясцёр, а ў вёсцы Корань пахаваны бацька паэта, брат Казік, сёстры Сабіна і Гэля.
Менавіта Лагойшчына блізкая і дарагая Змітраку Бядулю, Ядвігіну Ш. (Антону Лявіцкаму), Леапольду Родзевічу, Уладзіміру Карпаву, Рыгору Мурашку, Барысу Мікулічу, Міхасю Клімковічу, Нілу Гілевічу, Міколу Гілю, Івану Пташнікаву, Галіне Каржанеўскай, якія жылі і працавалі тут. Нездарма Ніл Гілевіч пісаў:
Не знаю слоў, каб растлумачыць,
Разгадку тайны праявіць, –
Чаму штодня мне трэба бачыць
Твой непаўторны краявід. (“Роднае слова”)
Мазыр. У летапісах гарадок Мазыр упершыню згадваецца пад тысяча сто пяцьдзесят пятым годам, калі вялікі кіеўскі князь Юрый Даўгарукі перадаў яго чарнігаўскаму князю Святаславу Ольгавічу. Невялікі гарадок вядомы ў гісторыі антыфеадальнымі паўстаннямі, якія прыпалі на семнаццатае стагоддзе. Менавіта ў гэты перыяд у горадзе пабудавалі мураваны касцёл Міхаіла Арханёла, які належаў кляштару бернардзінцаў – манахаў, што прыйшлі на Беларусь з Польшчы для місіянерскай працы і пастырскай дзейнасці.
Ад каталіцкіх манахаў застаўся і кляштар цыстэрцыянак, а нястомныя ў справе адукацыі езуіты з тысяча семсот дваццаць шостага года трымалі ў горадзе школу, якая пасля скасавання ордэна ў тысяча семсот семдзесят трэцім годзе была ператворана ў свецкае вучылішча, што пазней стала асновай мужчынскай гімназіі. Існавала ў Мазыры і жаночая гімназія.
У тысяча восемсот восемдзесят пятым годзе ў горадзе з’явілася вялікая запалкавая фабрыка “Маланка”, прадукцыя якой у тысяча дзевяцьсотым годзе дэманстравалася на Сусветнай выставе ў Парыжы. Фабрыцы належалі склады ў Кіеве, Краменчугу, Екацярыняславе. Мазыр славіўся таксама кафляй і шклом.
Асаблівае месца ў гісторыі горада займае знакамітая “Мазырская рэспубліка” – назва ўлады, якую ў тысяча дзевяцьсот пятым годзе ажыццяўляў мясцовы рэвалюцыйны камітэт. Рэўкомаўцы спрабавалі захапіць склады зброі і казначэйства, вызваліць палітвязняў. Усе члены камітэта былі сасланыя ў Сібір на вечнае пасяленне.
Сёння Мазыр – найбольшы порт на Прыпяці, буйны прамысловы і культурны цэнтр Беларусі, прыгожы, утульны і зялёны горад. (“Роднае слова”)
Мір. Калі ўзяць у рукі цыркуль і на геаграфічнай карце свету абвесці кругам Еўропу, то цэнтр яе будзе знаходзіцца на тэрыторыі Беларусі, дзесьці паміж Мінскам і Гроднам. На больш падрабязных картах можна ўдакладніць і нават прачытаць назву таго населенага пункта, куды трапіла ножка цыркуля, – Мір.
Мір – маляўнічае мястэчка. Вуліцы ў ім такія кароткія, што не паспееш агледзецца, як трапляеш у цэнтр. Адсюль, з далечыні, за купамі старых дрэў добра бачны старажытны замак – прытоены, нібы перанесены з нейкай казкі, зачараваны, вечны.
Здаецца, што менавіта замак з’явіўся тут першым, а потым навокал пасяліліся людзі. На самай справе мястэчка згадваецца ў старажытнай нямецкай хроніцы ў тысяча трыста дзевяноста пятым годзе, падчас нападу крыжакоў, больш як за сто гадоў да ўзвядзення замка. Паводле адной версіі, тут быў заключаны мір паміж крыжаносцамі і літоўскімі князямі – адсюль і назва паселішча. Другая версія зыходзіць са старажытнага значэння слова мір – сход жыхароў дзеля вырашэння агульных праблем. Назву мястэчка можна растлумачыць і па-іншаму. Мір – гэта пашыранае скарачэнне слова эмір – князь, валадар. Паводле энцыклапедыі Ф. Бракгаўза і І. Эфрона так у татараў называлі нашчадкаў Магамета.
У сённяшнім Міры і наваколлі засталося нямала сведчанняў шматгадовай прысутнасці татараў. Адна з вуліц мястэчка здаўна звалася Татарскай, а цяпер – Танкістаў, і недалёка ад яе стаяла мячэць. Відаць, яшчэ пры Вялікім князю Вітаўту размясціўся атрад ваяроў-татараў на чале з правадыром-эмірам, і выправа крыжакоў у тысяча трыста дзевяноста пятым годзе мелася знішчыць гэты атрад.
У Міры амаль не засталося старых пабудоў, але затое добра захавалася старажытная планіроўка мястэчка. Замак па-ранейшаму стаіць адасоблена, а ў цэнтры – плошча з маленькімі камяніцамі і двума храмамі па краях.
Побач з замкам створана мастацкае прафесійна-тэхнічнае вучылішча. У старажытным помніку дойлідства, які знаходзіцца пад эгідай ЮНЕСКА, працуе музей. (“Роднае слова”)
Нясвіж. Гэты горад ахутаны мноствам паданняў і легендаў. Уладзіслаў Сыракомля лічыў, што сюды ў семнаццатым стагоддзі мясцовыя магнаты запрашалі Рэмбранта, каб параіцца з ім, як найлепш арганізаваць карцінную галерэю. Хадзілі чуткі, што знакаміты галандзец напісаў у радзівілаўскай рэзідэнцыі некалькі мастацкіх палотнаў, аднак у каталогах карцін Нясвіжскага замка яго твораў няма. Тутэйшыя жыхары ведаюць шмат цікавых гісторый пра прывіды, што блукаюць па разбураным замку. Напрыклад, пра прывід Чорнай дамы – Барбары Радзівіл.
Да дваццатага стагоддзя культурнае жыццё Нясвіжа развівалася дзякуючы князям Радзівілам, якія валодалі гэтай зямлёй з тысяча пяцьсот дваццаць трэцяга года. Па ініцыятыве М. К. Радзівіла Сіроткі горад у тысяча пяцьсот восемдзесят шостым годзе атрымаў магдэбургскае права. У шаснаццатым і васемнаццатым стагоддзях тут працавала друкарня, заснаваная Сымонам Будным, Мацеем Кавячынскім, Лаўрэнціем Крышкоўскім і адроджаная Радзівілам Рыбанькам. У замку захоўвалася мноста мастацкіх твораў, архіў і бібліятэка Радзівілаў, у кляштарах – буйны кнігазбор. Пры двары Радзівіла Сіроткі ў канцы шаснаццатага – пачатку семнаццатага стагоддзяў працаваў гравёр і картограф Тамаш Макоўскі, які склаў першую дакладную карту Вялікага Княства Літоўскага.
У Нясвіжскім тэатры калісьці было трыста пяцьдзесят акцёраў, пяцьдзесят з якіх вучыліся ў Італіі, а тэатральную залу асвятлялі пяцьдзесят тры металёвыя ліхтары. А яшчэ тут існавала балетная школа і капэла Радзівілаў, большая за сучасны сімфанічны аркестр, і пры капэле працавала музычная школа.
Горад быў моцна зруйнаваны падчас напалеонаўскага нашэсця. Знікла значная частка замкавай бібліятэкі, музейных збораў і каштоўнасцяў. Нясвіж страціў сваё значэнне як знакаміты цэнтр культуры і мастацтва Беларусі.
Для адраджэння горада-помніка ў тысяча дзевяцьсот дзевяноста чацвёртым годзе быў заснаваны міжнародны фонд “Нясвіж”. Тут працуюць гісторыка-краязнаўчы музей і гісторыка-культурны запаведнік, праводзяцца міжнародныя навуковыя сімпозіумы па гісторыі і культуры, фестывалі старадаўняй і камернай музыкі “Музы Нясвіжа”. (“Роднае слова”)
Орша. Горад Орша згадваецца ў “Аповесці мінулых гадоў” як Рыша, што Уладзімір Караткевіч тлумачыць тым, што аршанцы “любілі мураваць, калі паўсюль панавала дрэва”. Аршанцы звалі свой горад “Рыша камен”. Першым самым вялікім мураваным збудаваннем у Оршы быў замак у сутоках Дняпра і Аршыцы з патаемным ходам да Дняпра.
Восьмага верасня тысяча пяцьсот чатырнаццатага года пад Оршай адбылася знакамітая бітва паміж войскамі Вялікага Княства Літоўскага і Маскоўскай дзяржавы – адна з найбуйнейшых на тэрыторыі Еўропы на пачатку шаснаццатага стагоддзя. Перамога ў ёй вярнула беларусам Дуброўну, Мсціслаў і Крычаў. Пра бітву была складзена песня, якая ўслаўляла вялікага гетмана Канстанціна Астрожскага, і напісана першая ва Усходняй Еўропе батальная карціна.
У шаснаццатым – васемнаццатым стагоддзях Орша была значным рэлігійным цэнтрам. Тут існавала праваслаўнае брацтва, дзейнічалі кляштары бернардзінцаў, базыльянак, дамініканцаў, францысканцаў, уніятаў, касцёлы трынітарыяў, місіянераў, марыявітак, базыльянаў, цэрквы. У тысяча шэсцьсот трыццатым годзе беларускі асветнік Спірыдон Собаль заснаваў пры Куцеінскім Богаяўленскім манастыры друкарню, якая стала асноўным цэнтрам беларускага кірілічнага кнігадрукавання. У тысяча восемсот дванаццатым годзе ў Оршы быў знойдзены рукапіс трынаццатага стагоддзя – Аршанскае евангелле.
З тысяча дзевяцьсот трэцяга года ў горадзе працавала жаночая гімназія, з тысяча дзевяцьсот шостага года – рэальнае вучылішча, з тысяча дзевяцьсот адзінаццатага года – жаночая настаўніцкая семінарыя.
У гэтым горадзе нарадзіўся слынны беларускі пісьменнік Уладзімір Караткевіч, тут змагаўся з фашыстамі расеец Канстанцін Заслонаў. Удзячныя аршанцы паставілі ім помнікі і стварылі музеі. (“Роднае слова”)
Пінск. Старажытны Пінск – сэрца беларускага Палесся, а яго жыццяносная сістэма з блакітнай крывёю – Заходні Буг, Прыпяць, Днепр з вялікай колькасцю меншых рэк і рачулак. Раней гэта быў край непраходных балот, пасля меліярацыі – чорных пылавых буранаў, цяпер – ахвяра катастрафічных паводак і Чарнобыля.
Летапісны Пінеск, ці Піньск, упершыню згадваецца ў Іпацьеўскім летапісе пад тысяча дзевяноста сёмым годам. Горад узнік ў сутоках Піны і Прыпяці і атрымаў назву ад меншай з гэтых рэк. Тут праз рэкі балтыйскага і чарнаморскага басейнаў праходзіў важны гандлёвы шлях з Прыбалтыкі на поўдзень.
Да сярэдзіны дванаццатага стагоддзя Пінск быў другім па значэнні горадам Тураўскага княства, а ў канцы дванаццатага – пачатку трынаццатага стагоддзяў – цэнтрам удзельнага Пінскага княства. Пазней ён трапляў пад уладу літоўскіх і польскіх феадалаў, яго ваколіцы спусташалі татара-мангольскія заваёўнікі.
У тысяча пяцьсот восемдзесят першым годзе горад атрымаў магдэбургскае права і герб – на чырвоным полі шчыта залаты лук са стралой і нацягнутай цецівой – сімвалам стойкасці гараджан у барацьбе за незалежнасць.
Асноўныя вуліцы Пінска сыходзіліся на гандлёвай плошчы, дзе ў тысяча шэсцьсот дваццаць восьмым годзе была збудавана мураваная ратуша з вежай і крамамі. З гадамі аблічча плошчы мянялася, і паступова тут склаўся выразны архітэктурны ансамбль, аснову якога ўтварыў комплекс будынкаў калегіума езуітаў – помніка архітэктуры позняга рэнесансу і барока. З тысяча шэсцьсот трыццаць восьмага года пры калегіуме працавала філасофска-тэалагічная школа, дзе выкладалі вядомыя езуіты-палемісты Адам Нарушэвіч і Андрэй Баболя. У тысяча семсот дваццаць дзевятым годзе тут была заснавана друкарня.
Самае значнае свецкае збудаванне горада – палац васемнаццатага стагоддзя Мацея Бутрымовіча – вядомага грамадскага дзеяча Рэчы Паспалітай, ініцыятара многіх гаспадарчых пераўтварэнняў.
У тысяча восемсот пяцьдзесят восьмым годзе ў горадзе адкрылася першая на Піншчыне гімназія, якую ў тысяча восемсот семдзесят другім годзе ператварылі ў рэальнае вучылішча. Пінчане ганарацца тым, што ў ім займаўся адзін з найбольш славутых архітэктараў дваццатага стагоддзя, найбуйнейшы прадстаўнік неакласіцізму ў рускай і савецкай архітэктуры, акадэмік архітэктуры Іван Жалтоўскі, з удзелам якога распрацоўваліся планы рэканструкцыі Масквы.
У Пінску працавала слаўная дачка беларускага народа Вера Харужая. У ліпені тысяча дзевяцьсот сорак першага года адсюль пачаў свой баявы шлях першы на Беларусі партызанскі атрад пад камандаваннем Васіля Каржа. Тут нарадзіўся адзін з пачынальнікаў парашутнага спорту ў нашай краіне Якаў Машкоўскі.
Гэтаму гораду прысвяціла вершы, нарысы і апавяданні Марыя Канапніцкая, яго вельмі любіў Уладзімір Караткевіч. Радкі пра Пінск і Піншчыну ёсць у апавяданнях Івана Тургенева, Аляксандра Купрына, у лістах Аляксандра Блока. (“Роднае слова”)
Слонім. Як і мноства гарадоў, ён узнік вакол умацаванага замка. Слонімская харугва брала ўдзел у Грунвальдскай бітве, а герб горада ўпрыгожвала выява залатога льва з падвойным срэбраным крыжам на блакітным полі.
Росквіт Слоніма звязаны з дзейнасцю яго старосты Міхала Казіміра Агінскага – вялікага гетмана літоўскага, які ў другой палове васемнаццатага стагоддзя заснаваў тут сваю рэзідэнцыю і які быў дзядзькам слыннага кампазітара. Ён стварыў у горадзе друкарню, капэлу і тэатр, пабудаваў канал і мануфактуру дываноў. Пры тэатры Агінскага існавала балетная школа, выхаванцы якой паспяхова супернічалі з зоркамі каралеўскага балета ў Варшаве.
Вялікую ролю ў развіцці прамысловасці горада ў дзевятнаццатым – пачатку дваццатага стагоддзяў адыгралі буйныя землеўладальнікі Пуслоўскія, якія адкрылі ў прыгарадзе Слоніма – Альбярціне – медную, дывановую і лесапільную мануфактуры. У першай палове дзевятнаццатага стагоддзя быў створаны прыгожы сядзібна-паркавы комплекс “Альбярцін” у стылі позняга класіцызму.
Адзін з прыкладаў простага і строгага барока – Андрэеўскі касцёл. Яго вежы пастаўлены пад вуглом да галоўнага фасада, і гэта надае храму хвалістую прасторавую структуру. Захаваліся таксама барокавыя будынкі двух касцёлаў і кляштараў бернардзінак і бернардзінцаў.
Горад звязаны з імёнамі многіх цікавых людзей. У доме насупраць Ружанскіх могілак да вайны жыла Ядвіга Бараноўская – прататып Ядвісі з аповесці “У палескай глушы” Якуба Коласа. У будынку адной са школ раней мясцілася польская настаўніцкая семінарыя, дзе ў тысяча дзевяцьсот дваццаць пятым годзе вучыўся будучы паэт Валянцін Таўлай. Дарэчы, ён у тысяча дзевяцьсот дваццаць дзевятым годзе сядзеў у слонімскім астрозе. Родам са Слоніма і вядомы паэт і літаратуразнаўца Алег Лойка. (“Роднае слова”)
Слуцк. У “Аповесці мінулых гадоў” Слуцк згадваецца як адзін з гарадоў Тураўскай зямлі. У час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай ён быў адзіным буйным горадам на Беларусі, што вытрымаў аблогу расійскіх і казацкіх войскаў, таму Багдан Хмяльніцкі выдаў універсал з гарантыяй недатыкальнасці Слуцка з боку казацкіх атрадаў, а тутэйшым купцам – вольнага гандлю на тэрыторыі Украіны.
Доўгі час ён быў уласнасцю Радзівілаў, якія нямала зрабілі для яго развіцця. У тысяча шэсцьсот трыццатых – тысяча шэсцьсот саракавых гадах Багуслаў Радзівіл ператварыў Слуцк у горад-крэпасць. Пры княжацкім двары вёўся летапіс, была багатая бібліятэка. У семнаццатым стагоддзі тут працавала кальвінісцкая школа, гімназія, заснаваная Янушам Радзівілам, і езуіцкі калегіум. З тысяча шэсцьсот семдзесят другога года дзейнічала друкарня, свораная на базе княжацкай друкарні Радзівілаў, перавезенай з Мітавы (цяпер горад Ельгава ў Латвіі). Радзівілы заснавалі ў горадзе тэатр, балетную школу, якую ў тысяча семсот шасцідзесятым годзе была пераведзена ў Нясвіж, і капэлу, якая вызначылася высокім прафесійным узроўнем.
І ўсё ж большасці жыхароў Беларусі горад вядомы праз свае галоўныя святыні – слуцкія паясы. Шырокія, “літыя”, з залатых, срэбных і шаўковых ніцяў, затканыя “пад персідскія” ўзоры, куды часам, “забыўшыся”, як пісаў Максім Багдановіч, стомленыя рукі майстроў “упляталі” свае “цвяткі радзімы” – валошкі, рамонкі, званочкі. На жаль, на Беларусі засталося ўсяго некалькі паясоў, якія захоўваюцца ў Нацыянальным музеі гісторыі і культуры Беларусі, у Літаратурным музеі Максіма Багдановіча і ў Музеі старажытнай беларускай культуры. Большая частка зберагаецца ў нашых суседзяў – у Расіі, Украіне, Літве, Польшчы.
У двухтысячным годзе ў горадзе з’явіўся помнік адной з былых яго гаспадыняў – Соф’і Слуцкай. (“Роднае слова”)
Ваўкавыск. Прывядзём даволі цікавую і незвычайную легенду пра паходжанне Ваўкавыска. У старажытнасці, як засведчана ў паданні, тут жылі продкі славян неўры, якія раз у год пераўтвараліся ў ваўкоў. Відавочна, па гэтай прычыне і пазней некаторыя народы прыпісвалі і беларусам пры патрэбе ўмець пераўвасабляцца, пераўтварыўшыся ў ваўкоў. Згодна з легендай падзеі разгортваліся настыпным чынам. Калі ворагі выклікалі на бой мясцовае войска, насустрач ім з туману выбегла зграя ваўкоў. Ворагі, спалоханыя чуткамі пра здольнасць тутэйшых людзей раз у год станавіцца ваўкамі і ў такім выглядзе перагрызаць горла праціўнікам, у страху разбегліся. Воіны мясцовага князя, прыйшоўшы на поле бою, не адшукалі тых, хто іх выклікаў, аднак, убачыўшы звяроў, усё зразумелі.
Цяпер наўрад ці знойдзецца хоць адзін чалавек, які б палічыў гэтае паданне за праўду. А раней жа верылі калі не ўсе, дык многія, таму не выпадкова выявай на гербе гэтага горада стаў выючы воўк. (Паводле Л. Лыча)
Тураў. На поўдні Беларусі, у даліне ракі Прыпяць, на правым беразе яе, размешчаны Тураў. Лічыцца, што назва пайшла альбо ад слова тур – дзікі бык, альбо ад імя князя, які мог звацца Турам, альбо ад ракі Тура, каля вытокаў якой быў заснаваны Тураў. Вось што кажа легенда.
Было гэта даўно. І бары ў той час былі гусцейшыя, і балоты – багністыя ды непраходныя. Цякла ў гэтым месцы срэбнаводная рака Струмень. Была і другая, такая ж паўнаводная рака Язда, ад якой засталася сёння толькі невялічкая жываточынка. І прыйшоў сюды аднойчы з вялікім войскам князь Тур. Прыйшоў таму, што было ў гэтым краі шмат звяроў, рыбы і ўсялякага птаства. І вырашыў ён пабудаваць тут горад. Па імю князя і назвалі горад Туравам.
Горад быў сталіцаю дрыгавічоў, ён з’яўляецца адным з найбольш старажытных гарадоў Беларусі. У пісьмовых помніках горад Тураў упершыню згадваецца ў дзевяцьсот васьмідзесятым годзе. У далейшым ён становіцца культурным цэнтрам Тураўскага княства.
Тураў быў выгадна ўмацаваны валамі, ірвамі. Сяло Старатаўцы, што за пяць вёрст ад Турава, было месцам пярэдняй варты для абароны горада з поўдня. А ў вёсцы Дварэц, як лічаць, размяшчаўся палац тураўскіх князёў.
Старажытны Тураў займаў вельмі добрае геаграфічнае становішча. Па рэках ён быў звязаны з Кіевам, Пінскам, Клецкам, Слуцкам і многімі іншымі гарадамі. Ён падтрымліваў шырокія гандлёвыя сувязі з Кіевам, Паўночным Прычарнамор’ем, Блізкім Усходам, Сярэдняй Азіяй, Прыбалтыкай і Валынню.
У Тураве жыў і працаваў славуты старажытна-беларускі пісьменнік-прапаведнік Кірыла Тураўскі. З веку ў век перапісваліся яго творы, дайшлі да нас прытчы і словы-навучанні, якія вызначаюцца хараством і велічнасцю паэтычных вобразаў. (Паводле У. Кляшчэвіча)
Лясіны. Амаль трэцюю частку тэрыторыі нашай рэспублікі займаюць лясы. А ўсяго два стагоддзі назад на лясы прыпадала больш чым палова ўсіх плошчаў. І ў гісторыі нашага народа, у яго штодзённым жыцці лес заўсёды адыгрываў вельмі значную ролю.
Па-першае, для нашых продкаў лес спрадвеку быў своеасаблівай кладоўкай. У лесе здабывалі дзічыну, збіралі мёд, ягады, арэхі, грыбы.
Па-другое, лес з’яўляўся найпершым будаўнічым матэрыялам. Гэта ж і цяпер больш чым на дзевяноста працэнтаў жылыя будоўлі ў нашых вёсках драўляныя, а яшчэ ў мінулым стагоддзі больш чым напалову былі драўляныя беларускія мястэчкі і гарады.
Па-трэцяе, лес, драўніна служылі матэрыялам для разнастайных хатніх рэчаў.
Нарэшце, лес – надзейнае сховішча для сваіх і непраходная перашкода для ворагаў.
Кроўную сувязь свайго лёсу і жыцця з лесам нашы продкі ўвекавечылі ў шматлікіх назвах, утвораных ад слова лес. Шмат якім з іх для адрознення нададзены словы-азначэнні. Напрыклад: Бабін лес, Белы лес, Вялікі лес, Цёмны лес, Ясны лес. А якая разнастайнасць сэнсавых адценняў, якая гукавая палітра нададзена зменамі самога слова з коранем лес: Лесань, Лесец, Лясіны, Лескі, Лясок, Лясіна, Лясоўка, Лесавыя.
Месца ў Лагойскім раёне, дзе знаходзілася вёска Лясіны (гэта тэрыторыя не так даўно перададзена Мінскаму раёну), у нейкія часы пазначалася магутнымі дрэвамі, хутчэй за ўсё ялінамі. Тут можна прасачыць аналогію: яліна – яліны – лясіны. І наогул, наваколле Лясін лясістае. Лясы і цяпер займаюць тут палову, а то і дзве трэція ўсіх плошчаў. (Паводле Л. Пракопчыка)
Свір. На карце Беларусі, каля яе паўночна-заходняй граніцы з Літвой адзначана выцягнутае, падобнае на забытую сярод узгоркаў і раўнін лодку, возера Свір. Даўжыня яго амаль пятнаццаць кіламетраў, шырыня – два з паловай, а сярэдняя глыбіня вадаёма чатыры метры. Ляжыць возера ў басейне ракі Страчы, правага прытоку Віліі, з якой злучана невялічкай рачулкай Свірыцай, па-мясцоваму – Свіранкай. На паўночным баку возера, каля вытоку Свіранкі, стаіць гарадскі пасёлак Свір.
Свір, Свірыца, Свіранка – усе гэтыя назвы бяруць пачатак ад фінскага слова са значэннем “глыбокі”.
Вядомы вучоны-гісторык М. К. Любаўскі ў сваёй кнізе “Областное деление и местные управления Литовско-Русского государства ко времени издания первого Литовского Статута» ужо прыводзіць назву возера і панскага маёнтка Свір. Такім чынам, да гэтага часу, гэта значыць яшчэ ў пятнаццатым стагоддзі, маёнтак і замак Свір ужо належалі князям Свірскім. Яны валодалі замкам і мястэчкам, што вырасла каля яго, да канца шаснаццатага стагоддзя. Ад роду Свірскіх, які прыйшоў у заняпад, маёнтак перайшоў да Радзівілаў.
Згодна паданню, літоўскі князь Доўмнат, швагер Міндоўга, заснаваў у трынаццатым стагоддзі на месцы старога капішча Перуна замак-крэпасць Свір. Выходзіць, паселішча Свір існавала каля возера Свір яшчэ да з’яўлення тут “панскага двара” князёў Свірскіх. Такім чынам, заснаваны Доўмнатам замак атрымаў сваю назву ад возера Свір, назва замка перайшла на пасад, што пабудаваўся побач, а затым князі Свірскія, якія завалодалі замкам, прынялі новае родавае прозвішча – Свірскія. (Паводле Л. Пракопчыка)
Гальшаны. Пра больш-менш дакладнае месцазнаходжанне Гальшан можна даведацца з вядомай “Хронікі Быхаўца”, дзе сказана, што адзін з сыноў нейкага легендарнага літоўскага князя, Гальшае, перайшоў Вілію і непадалёку ад Вільні на мяжы з пушчай заснаваў горад. Іншае пытанне, назваў княжыч тое паселішча сваім імем ці, наадварот, узяў сабе імя, якое існавала тут раней. Хутчэй – другое.
Праз Гальшаны цячэ рака Гальшанка. Вядома, што на тэрыторыі Беларусі найбольш старажытныя і ўстойлівыя – назвы-гідронімы, гэта значыць назвы рэк і азёр. Таму можна, і не без падстаў, лічыць, што маёнтак атрымаў сваё імя ад назвы-гідроніма – ракі Гальшанкі і што ў сваю чаргу заснавальнік рода князёў Гальшанскіх узяў прозвішча, якое бярэ свой пачатак ад гэтага гідроніма. Рака Гальшанка, ад яе – паселішча Гальшаны, а ўжо ад маёнтка-замка і прозвішча – Гальшанскія.
Рака Гальшанка ў ніжнім сваім цячэнні на некаторых картах названа Альшанка. Назвы Гальшанка – Альшанка – гэта вытворныя ад назвы дрэва, што звычайна расце па берагах рэк – алешыны. Дарэчы, у “Актах Віленскай археалагічнай камісіі” пад тысяча шэсцьсот саракавым годам сучасныя Гальшаны называюцца Альшанамі.
У чатырнаццатым – шаснаццатым стагоддзях князі Гальшанскія валодалі ў Вялікім Княстве Літоўскім шматлікімі маёнткамі, а Гальшаны з’яўляліся сталіцай удзельнага княства. Дачка Івана Гальшанскага, Соф’я – польская каралева, а другая – княгіня, дачка Сымона Гальшанскага, Юлія, была жонкай Вялікага князя Літоўскага Вітаўта. (Паводле Л. Пракопчыка)
Дастоева. У тапаніміцы Беларусі гэта назва адзіная. Ці звязана сяло Дастоева якім-небудзь чынам з Фёдарам Міхайлавічам Дастаеўскім? Якое, здавалася б, дачыненне мае ён, пецярбуржац, масквіч, да гэтага аддаленага кутка Піншчыны? Аказваецца, мае, і самае непасрэднае. Наша палескае Дастоева – старадаўняя вотчына продкаў вялікага рускага пісьменніка.
Як жа ўзнікла назва гэтага старога паселішча, чаму яно сугучна з прозвішчам Дастаеўскі?
Першапачатковае прозвішча рода Дастаеўскіх – Рцішчавы. Гэта яны атрымалі ў тысяча пяцьсот шостым годзе даравальную грамату на сяло разам з прыгоннымі сялянамі, зямлёй, лесам, лугамі. А праз некаторы час Рцішчавы (сярод дваран такія выпадкі былі даволі частыя), каб увекавечыць за сваім родам уладанне, выводзяць ад яго назвы новае прозвішча – Дастаеўскія, якое заканчвалася характэрным для прозвішчаў польска-беларускай шляхты канцавым спалучэннем -скі.
Як адзначае прафесар В. А. Жучкевіч, сяло Дастоева разам з прозвішчам Дастаеўскі неаднаразова прыгадваецца ў розных дакументах шаснаццатага – васемнаццатага стагоддзяў. Гэта сведчыць аб тым, што ў тыя часы і сяло і яго ўладары былі дастаткова вядомыя ў Вялікім княстве Літоўскім і Рэчы Паспалітай.
Цяпер Дастоева вялікае, дзе некалькі “кіламетровых” вуліц, сучаснае, добраўпарадкаванае сяло са сваім камбінатам бытавога абслугоўвання, Домам культуры, бібліятэкай, аддзяленнем сувязі.
Прыкметнай з’явай Дастоева з’яўляецца музей, створаны ў сярэдняй школе імя Ф. М. Дастаеўскага. У пачатку шасцідзесятых гадоў сюды нечакана прыйшло пісьмо з Ленінграда ад Андрэя Фёдаравіча Дастаеўскага, унука пісьменніка, ваеннага інжынера. З пісьма А. Ф. Дастаеўскага, з прысланых ім першых матэрыялаў і пачынаўся гэты музей. Згодна меркаванню ўнука, Фёдар Міхайлавіч, калі ездзіў за мяжу ці вяртаўся на радзіму, і добра ведаючы, дзе знаходзіцца родавы маёнтак, безумоўна, мог наведаць яго. Тым больш што ад Варшаўскага шляху, калі звярнуць у Кобрыне на Пінскі гасцінец, трэба было праехаць усяго вёрст восемдзесят. (Паводле Л. Пракопчыка)
Налібоцкая Рудня. Ёсць імёны вёсак па-свойму адзіныя, унікальныя. Іншыя імёны характэрныя сваім падабенствам, яны бяруць пачатак ад адной асновы. Але сустракаюцца назвы настолькі распаўсюджаныя, што нават у адной вобласці іх можна налічыць дзесяткі.
У ліку такіх “масавых” імёнаў вёсак, безумоўна, і тыя, што ўтварыліся ад двух зыходных слоў – руда і рудня.
Першае з іх – руда – з’явілася першапрычынай назвы ў значэнні карыснага выкапня. Агульнавядома, што яшчэ ў старадаўнасці руда, здабытая з дрыгвы, была адзінай сыравінай пры выплаўцы жалеза. Шматлікія месцанараджэнні балотнай руды ў межах Беларусі і далі шмат якім паселішчам кароткае імя – Руда. Ад яго бярэ пачатак ускладнёная суфіксамі і канчаткамі ўся багатая палітра блізкіх назваў: Рудавец, Рудаўка, Рудзенец, Рудзішкі, Рудаўляны, Рудзьма і іншыя.
Другое слова – рудня – таксама нарадзіла шматлікую, асабліва на Палессі, сям’ю назваў. Яно было як бы паўторным і азначала месцы, дзе нашы продкі выплаўлялі жалеза. Шматлікія Рудні часта ператвараліся ў складаную частку двайной назвы: Чырвоная Рудня, Пільнянская Рудня, Налібоцкая Рудня.
Часцей назвы Руда і Рудня сустракаюцца ў розных варыянтах і спалучэннях якраз у багатым балотамі ўсходнім і паўднёвым Палессі. Лідзіруе па колькасці падобных назваў Гомельская вобласць. Тут іх больш за пяцьдзесят – вёсак, сёл, гарадскіх пасёлкаў. У Мінскай вобласці – каля дваццаці, у Віцебскай – дваццаць, Гродзенскай – пятнаццаць, Брэсцкай – дзесяць.
Археолагі налічылі на тэрыторыі Беларусі больш за сто пяцьдзесят месцанараджэнняў балотнай руды. Жалезаплавільні вядомыя ў нас са старажытных часоў. У некаторых, напрыклад, месцах Палесся і Панямоння нашыя продкі выплаўлялі жалеза ўжо ў дванаццатым стагоддзі. Асабліва шырока жалезаплаўленне пачало распаўсюджвацца ў Беларусі ў пачатку шаснаццатага стагоддзя. Вядома, што з гэтага часу вырабы з беларускага жалеза выкарыстоўваліся на месцы, а таксама ішлі на экспарт.
Налібоцкая Рудня, якую часам называюць Рудняй Налібоцкай, вылучаецца сярод іншых, бадай, тым, што тут амаль да васьмідзесятых гадоў мінулага стагоддзя існавалі буйныя па тым часе прадпрыемствы, дзе жалеза выплаўлялі з балотнай руды. Першыя звесткі аб Налібоцкіх заводах, чыгунным і ліцейным, якія належалі князю Вітгенштэйну, датуюцца тысяча восемсот сорак дзевятым годам. (Паводле Л. Пракопчыка)
Паперня. Назва вёскі Паперня паходзіць, відавочна, ад слова папера. І ўсё-такі адкуль, па якіх прычынах з’явілася і замацавалася за некаторымі паселішчамі на тэрыторыі Беларусі такая назва? Што, у прыватнасці, было “папяровага” ў мінскай Паперні? Справа ў тым, што ў Паперні сапраўды існаваў пабудаваны ў пачатку мінулага стагоддзя папяровы млын, на якім паўсаматужна, уручную выраблялі паперу.
У Еўропе, як вядома, свая папера з’яўляецца ў адзінаццатым – дванаццатым стагоддзях. На тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага папера на працягу яшчэ доўгага часу застаецца даволі рэдкім пісчым матэрыялам. Пасля выдання беларускім першадрукаром Францыскам Скарынай першых кніг (тысяча пяцьсот семнаццаты – тысяча пяцьсот дваццаь пяты) друкарская справа пачынае распаўсюджвацца і на Беларусі. З тысяча пяцьсот шэсцьдзесят другога года вядомы друкарні ў Нясвіжы, Лоску, Заслаўі, Хаўхлове, якія заснаваў разам са сваімі паплечнікамі беларускі асветнік Сымон Будны. А заснаваная, напрыклад, у тысяча шэсцьсот дванаццатым годзе друкарня ў Любчы паспела за час свайго нядоўгага існавання выпусціць, і немалымі для таго часу тыражамі, больш за пяцьдзесят выданняў.
Аднак першыя параўнальна буйныя папяровыя вытворчасці пачынаюць працаваць толькі з канца васемнаццатагаІ стагоддзя. Так у тысяча семсот дзевяноста шостым годзе ў трох губернях – Мінскай, Гродзенскай і Віленскай – выпускалі пісчую і шпалерную паперу тры невялікія мануфактуры. А да гэтага паперу на Беларусі выраблялі прымітыўным, паўсаматужным спосабам на так званых паперных млынах.
Гістарычных звестак аб Паперні каля Мінска не захавалася. Тым не менш, можна выказаць меркаванне, што тут, пад Мінскам (ад Мінска да Паперні пятнаццаць кіламетраў), якраз і існаваў папяровы млын, прадукцыя якога была ў першую чаргу разлічана для патрэб горада. Аб паважаным узросце і былым значэнні паселішча, што ўзнікла вакол папяровага млына, ускосна сведчыць і такі факт. Адрэзак гасцінца, тыя пятнаццаць кіламетраў – з Мінска на Даўгінава, Докшыцы і Полацк, на перакрыжаванні якога з ракой Вячай стаіць Паперня, здаўна насіў сваю дадатковую назву – Папернянскі тракт. Пра былы Папернянскі гасцінец напамінае цяпер двухсотметровая пятля брукаванай шэрымі камянямі дарогі, што засталася ў баку ад трасы, сыходзіць да насыпаў, дзе калісьці стаялі мост цераз Вячу і, напэўна, той самы паперны млын. (Паводле Л. Пракопчыка)