Ефрасіння Полацкая (каля 1101 -не пазней 1104 – 1167). Без гэтага імя немагчыма ўявіць не толькі панараму духоўнага жыцця на ўсходнеславянскіх землях у дванаццатым стгоддзі, але і ўсю гісторыю беларускай культуры. Князёўна, ігумення, ды найперш выдатная асветніца.
Паміж намі і часам, калі жыла знакамітая палачанка, ляжыць больш за восем стагоддзяў. Не дзіва, што гісторыя захавала пра яе не надта багатыя звесткі, але і яны дазваляюць убачыць агульнаеўрапейскую значнасць асобы таленавітай жанчыны-падзвіжніцы. Ахвярная праца Ефрасінні, як і яе сучаснікаў Кірылы Тураўскага і Клімента Смаляціча, сведчаць пра высокі культурны ўздым на зямлі нашых продкаў.
Ужо ў юнацтве Ефрасіння перапісвала і перакладала з іншых моў кнігі. Пазней, заснаваўшы ў Полацку два манастыры, яна надала пашырэнню пісьмовага слова вялікі размах. Вельмі верагодна, што асветніца і сама пісала арыгінальныя творы. Некаторыя гісторыкі небеспадстаўна звязваюць з імем Ефрасінні полацкае летапісанне і заснаванне бібліятэкі Сафійскага сабора, страчанай у гады Лівонскай вайны. Важнае месца ў жыцці нашай зямлячкі належала педагагічнай дзейнасці. Ефрасіння рупілася, каб вучні манастырскіх школ разам з граматаю навучыліся “чистоте душевной и бесстрастию телесному”.
Знаходзячыся ў цэнтры культурнага жыцця тагачаснай Полацкай зямлі, асветніца выступала ў ролі збіральніцы талентаў, своеасаблівай мецэнаткі. Па яе заказе дойлід Іаан пабудаваў сусветна вядомую царкву Спаса. Мясцовы майстар-ювелір Лазар Богша зрабіў для Ефрасінні свой славуты крыж – неацэнны помнік старажытнабеларускага мастацтва. Яна спрыяла стварэнню унікальных фрэскавых роспісаў Спаскага храма. (Паводле У. Арлова)
Усяслаў Чарадзей (год нараджэння невядомы, а памёр у 1101 г.). Шлях нашага народа пазначаны не толькі славутымі падзеямі, але і славутымі асобамі, якія ў тым ці іншым перыядзе гісторыі станавіліся яго сімваламі. Адным з такіх сімвалаў, чалавекам-паданнем стаў Усяслаў Чарадзей.
Усяслаў быў першым князем, пры якім Полацкая зямля заявіла пра сябе як самастойная дзяржава, і ён быў адным з першых ва ўсёй Усходняй Еўропе, хто адчуў перспектыўнасць і гістарычную неабходнасць развіцця адносна малых незалежных дзяржаў. Пры Усяславе высокага росквіту дасягнулі мастацтва, адукацыя, дойлідства. Хрысціянская вера пачала паступова, мірна ўваходзіць у побыт народа. Пашыраюцца гарады, рамёствы, гандаль. Усяслаў умацоўвае межы свайго княства-дзяржавы, але не забываецца пра надзённыя патрэбы розных народаў, насельнікаў гэтай дзяржавы, – крывічоў, дрыгавічоў, балтаў. Пра полацкага князя хадзілі легенды, паданні, быліны, пісаў аб ім аўтар “Слова пра паход Ігараў”.
Зразумела, не ўсё ў жыцці Усяслава Полацкага было бездакорным, бо жыў ён у супярэчлівы і гераічны час. Але ніколі Усяслаў не здраджваў сваёй радзіме – Полацкай зямлі, да яе вяртаўся з самых далёкіх вандровак і паходаў. (Паводле К. Тарасава)
Францыск Скарына (каля 1490 – каля 1551). Самай выдатнай фігурай Адраджэння быў Францыск Скарына, сын купца з Полацка. У чатырнаццаць год ён, дабраўшыся да Кракава, паступае там ва універсітэт. У тысяча пяцьсот шостым годзе атрымлівае ступень бакалаўра. Пасля няўтомны беларус дабіраецца да Італіі і там, у Падуанскім універсітэце, атрымоўвае ступень “у лекарскіх навуках доктара”. У тысяча пяцьсот семнаццатым годзе Скарына ў Празе. Там ён пачынае сваю друкарскую дзейнасць: за тры гады выдае дваццаць дзве кнігі “Бібліі”, перакладзенай ім на беларускую мову. Гэта першы пераклад “Бібліі” на жывую мову беларускага народа. Пераклад “Бібліі” Лютэрам на нямецкую мову дарэмна карыстаецца славай першага. Яго “Новы запавет” з’явіўся толькі ў верасні тысяча пяцьсот дваццаць другога года, а ўся “Біблія” – у тысяча пяцьсот трыццаць чацвёртым годзе.
З тысяча пяцьсот дваццаць пятага года Скарына друкуе кнігі ў Вільні, якая на працягу многіх стагоддзяў была культурнай сталіцай Беларусі і Літвы. Тут выйшлі яго “Апостал” і “Малая падарожная кніжыца”.
Гэтыя кнігі былі сродкам для пашырэння пісьменнасці, асветы, культуры. Яны даводзілі, што наша родная мова не горшая за іншыя. Скарына верна і аддана служыў свайму народу, быў гуманістам, адукаванейшым чалавекам свайго часу і змагаром за родную культуру і мову, мастаком. У прадмовах да кожнай кнігі ён не стамляўся клікаць да ведаў, казаў, што нельга выкупіць грахі, ахвяруючы царкве, што не той хрысціянін, хто так завецца, а той, хто любіць людзей. Ён казаў, што трэба быць памяркоўным да ўсіх народаў, і верыў, што ўсе людзі маюць права на месца пад сонцам. У “Бібліі” Скарына бачыў крыніцу свецкіх ведаў, а пераклад яе стаў узорам беларускай літаратурнай мовы шаснаццатага стагоддзя. (Паводле К. Тарасава).
Мікола Гусоўскі (1470-я г. – пасля 1533) – найбуйнейшы славянскі паэт-лацініст эпохі Адраджэння. Сёння аб’ектыўнай ацэнкай гісторыі ён пастаўлены побач са сваім сучаснікам і суайчыннікам Францыскам Скарынай.
Жамчужына творчасці Міколы Гусоўскага – паэма “Песня пра зубра”, напісаная на ліцінскай мове прыблізна ў тысяча пяцьсот дваццаць другім годзе ў Рыме і надрукаваная ў тысяча пяцьсот дваццаць трэцім годзе ў Кракаве. Паэма ў наш час перакладзена на беларускую, рускую, украінскую, польскую, літоўскую і іншыя мовы.
Як мяркуюць біёграфы і даследчыкі творчасці паэта, Мікола з Гусава нарадзіўся у сям’і збяднелага баярына. Бацька яго, служылы чалавек і васал аднаго з удзельных князёў, выконваў вайсковую павіннасць, быў палясоўшчыкам і лаўцом-паляўнічым у пушчанскіх абшарах. Школай жыцця для Міколы Гусоўскага была ўпартая праца – паляванне ў пушчах і ахова граніц краю ад татара-турэцкіх набегаў.
Атрымаўшы першапачатковую, а пазней, магчыма, і вышэйшую адукацыю, Мікола з Гусава разам з бацькам часта перабіраецца з аднаго месца лясной службы на другое і, мабыць, трапляе ў заходнія ўдзельныя княствы бліжэй да Турава, Навагрудка ці Вільні. У тыя гады ён, высокаадукаваны юнак і таленавіты вершатворца, трапляе пісцом у адну з каралеўскіх канцылярый. Там дасужага на лове і кемлівага на слова заўважаюць мецэнаты і садзейнічаюць павышэнню па службе. Ён трапляе ў вялікакняжацкую канцылярыю ў Вільні. У складзе місіі каралеўскага ўрада едзе ў вечны горад Рым, дзе і напісаў сваю паэму, шукаючы ва ўспамінах крыніцу натхнення. (Паводле Я. Семяжона)
Князёўна з трыма імёнамі. Даўным-даўно ў полацкага князя Рагвалода нарадзілася дачка, якую назвалі Рагнеда. Калі ёй споўнілася чатырнаццаць гадоў, пасваталіся да яе два браты – кіеўскі князь Яраполк і наўгародскі князь Уладзімір. Браты паміж сабою варагавалі. Малодшы Уладзімір не хацеў падначальвацца старэйшаму Яраполку. Наспявала вайна. Браты разлічвалі, што князь Рагвалод дапаможа сваім войскам таму з іх, хто стане мужам яго дачкі.
Рагнедзе спадабаўся Яраполк, а Уладзіміру яна са згоды бацькі адмовіла. Разгневаны Уладзімір сабраў вялікае войска і нечакана напаў на Полацк. Палачане мужна абараняліся, але наўгародскае войска ўсё ж перамагло. Параненага князя Рагвалода, яго жонку і двух сыноў забілі. А Рагнеду Уладзімір сілай прымусіў стаць сваёй жонкай. Паводле старадаўняга звычаю жанчына, калі выходзіла замуж, мяняла імя. Рагнеда назвалася Гарыславай.
Перамогшы ў бітве свайго брата, Уладзімір стаў князем кіеўскім. Рагнеда хацела адпомсціць за родных і аднае начы падышла да ложка, дзе спаў Уладзімір, і ўдарыла яго нажом. Яна цэліла ў сэрца, але прамахнулася. Князь ускочыў, схапіўся за меч і ў лютасці хацеў засекчы Рагнеду. Абараніў маці старэйшы сын Ізяслаў. Князь астыў, а назаўтра абвясціў: малодшых дзяцей Рагнеда не ўбачыць ніколі, а са старэйшым паедзе ў Полацкую зямлю, у невялікую крэпасць, якую ён дарыць Ізяславу. Ад імя Ізяслава і пайшла назва горада – Заслаўе.
Менавіта гэты Ізяслаў, заняўшы дзедаў пасад, адрадзіў полацкую княскую дынастыю.
У Заслаўі Рагнеда пастрыглася ў манашку пад імем Анастасіі і памерла там у манастыры ў тысячным годзе. Сёння для нас яе імя – сімвал мужнасці і любові да радзімы, самаахвярнасці і ўласнага гонару. (Паводле К. Тарасава)
Сымон Будны (каля 1530 – 1593) – выдатны дзеяч беларускай Рэфармацыі, таленавіты пісьменнік, педагог і філосаф, багаслоў і прапаведнік, імя якога ў шаснаццатым стагоддзі было шырока вядомае ў Англіі, Нямеччыне, Італіі ды іншых краінах Заходняй Еўропы.
Сымон Будны быў надзвычай адукаваным чалавекам. Апрача роднай беларускай мовы, ён выдатна валодаў класічнай лацінай, іўрытам, а таксама грэцкай, стараславянскай, польскай ды іншымі мовамі, што дазваляла яму паглыбляць свае веды ў антычных культурах, аналізаваць дасягненні Сярэднявечча, без цяжкасцей знаёміцца з творамі Эразма Ратэрдамскага, Марціна Лютэра, Жана Кальвіна і іншых заходнееўрапейскіх філосафаў і пісьменнікаў.
Асабліва шырокі розгалас у свеце атрымаў ягоны пераклад Новага Запавета тысяча пяцьсот семдзесят чацвёртага года. Дзякуючы фенаменальным аналітычным здольнасцям беларускага асветніка, ягонаму таленту, шырокай эрудыцыі, дасканаламу веданню старажытных моваў, навукова-крытычны ўзровень выдання Новага Запавета тысяча пяцьсот семдзесят чацвёртага года стаўся, бадай, самым высокім сярод усіх вядомых на той час у Еўропе.
Творы Буднага мелі вялікую папулярнасць, зразумела, і сярод жыхароў Беларусі. Ягоныя казанні з ахвотаю слухалі мяшчане Вільні, Клецка, Нясвіжа, Холхава, Заслаўя, Лоска, Любчы, Полацка, Вішнева…
Таямніца гэтакай папулярнасці твораў Сымона Буднага – найперш у іх гуманістычнай скіраванасці. Наш асветнік выступаў за вызваленне чалавечага духу, за свабодную стваральную працу. Ён заклікаў усіх грамадзян паважаць дзяржаўныя законы, шанаваць бацькоўскую зямлю і матчыну мову, сумленна выконваць свае абавязкі, урэшце, жыць паводле Божых законаў.
Як гуманіст і прыхільнік разняволення чалавека, Будны крытыкаваў тыранію, адмаўляў цэнзуру, абураўся фактамі фізічнай расправы над іншадумцамі. Сацыяльна-палітычныя і прававыя ідэі Сымона Буднага паўплывалі на вядомых юрыстаў, тагачасных дзяржаўных дзеячаў – Астафея Валовіча, Льва Сапегу, якія вызначалі дактрыну Статута тысяча пяцьсот восемдзесят восьмага года. У многім дзякуючы Сымону Буднаму ў Статуце знайшлі адлюстраванне ідэі аб прэзумпцыі невінаватасці, царкоўна-рэлігійнай талеранцыі і вяршэнстве законаў. (Паводле С. Падокшына)
Леў Сапега (1557 – 1633), несумненна, – зорка першай велічыні на небасхіле палітычнай гісторыі Беларусі. Ён нарадзіўся ў маёнтку Астроўна на Віцебшчыне ў шляхецкай сям’і. Леў Сапега атрымаў бліскучую адукацыю – спачатку ў Нясвіжскай пратэстанцкай школе, а затым у Ляйпцыгскім універсітэце; свабодна валодаў пяццю мовамі.
Па вяртанні з Нямеччыны Леў Сапега быў заўважаны Сцяпанам Батурам і прыняты на службу да вялікага князя. У тысяча пяцьсот восемдзесят чацвёртым годзе ён узначаліў надзвычай адказнае пасольства ў Маскву, у часе якога выявіў неардынарныя дыпламатычныя здольнасці, дамогшыся падпісання вельмі выгаднага для Беларусі “вечнага міру”, за што і быў у тысяча пяцьсот восемдзесят пятым годзе прызначаны на пасаду падканцлера.
Як падканцлер, а з тысяча пяцьсот восемдзесят дзевятага года як канцлер Леў Сапега кіраваў замежнай палітыкай Беларускага гаспадарства і прыкметна ўплываў на ўнутранае жыццё краіны. Першарадная заслуга Льва Сапегі, безумоўна, у тым, што ён падрыхтаваў і дамогся зацвярджэння Статута тысяча пяцьсот восемдзесят восьмага года, які гарантаваў эканамічную, палітычную і культурную незалежнасць Вялікага Княства Літоўскага ад суседніх Польшчы і Масковіі. Істотна і тое, што ён ужо тады з’яўляўся прыхільнікам моцнай дэмакратычнай, прававой дзяржавы, дзе, паводле ягоных слоў, “павінны панаваць законы, а не асобы”.
Пра незвычайнасць асобы Льва Сапегі, яго глыбокі патрыятызм асабліва сведчыць той факт, што ў часе вайны Вялікага Княства Літоўскага са Швецыяй, у тысяча шэсцьсот дваццаць пятым – тысяча шэсцьсот дваццаць дзевятым гадах, ён ахвяраваў амаль усю сваю маёмасць на ўтрыманне войскаў, зрабіўшы ўсё магчымае дзеля выратавання Бацькаўшчыны ў тую чорную часіну.
Дзякуючы чыннасці Льва Сапегі нашае старадаўняе гаспадарства не толькі здолела захаваць сваю незалежнасць у складаны гістарычны момант, але і перажыло новы перыяд эканамічнага ды культурнага росквіту, які, вядома, можна назваць эпохаю Льва Сапегі. (Паводле А. Грыцкевіча)
Казімір Семяновіч (каля 1600 – пасля 1651). У тысяча шэсцьсот пяцідзесятым годзе ў сталіцы Нідэрдандаў Амстэрдаме, славутым асяродку рамёстваў, гандлю і кнігадрукавання, пабачыла свет кніга “Вялікае мастацтва артылерыі”. Напісаў яе на лаціне – мове тагачаснай навукі – наш суайчыннік, шляхціц-ліцвін з Вялікага Княства Літоўскага Казімір Семяновіч. Нарадзіўся ён на Віцебшчыне ў пачатку семнаццатага стагоддзя.
Кнігу Казіміра Семяновіча з вялікай зацікаўленасцю і ўвагай сустрэлі ў Еўропе. На працягу больш як паўтара стагоддзя яна была найбольш грунтоўнай і аўтарытэтнай працай па артылерыі і піратэхніцы, перавыдавалася на французскай, нямецкай, англійскай ды іншых еўрапейскіх мовах. У прадмове да англійскага выдання тысяча семсот дваццаць дзевятага года ёсць красамоўнае сведчанне: “Аўтарытэт Казіміра Семяновіча быў і да сённяшняга дня застаецца для ракетчыкаў і феерверкераў нечым святым”.
У адрозненне ад піратэхнікаў-рамеснікаў свайго часу Казімір Семяновіч быў сапраўдным піратэхнікам-вучоным, у сваёй працы абапіраўся на апошнія найноўшыя дасягненні тагачаснай навукі, на вынікі ўласных эксперыментаў. Ён зрабіў шэраг цікавых, перспектыўных вынаходак. Гэта і стабілізатар тыпу “дэльта”, і арыгінальныя канструкцыі ракет, у тым ліку і шматступеневай.
Такім чынам, даўняя спрэчка пра тое, хто вынайшаў шматступеневую ракету – расійскі вучоны К. Цыялкоўскі, бельгійскі інжынер Р. Бінг ці амерыканскі вучоны Р. Годард, – развязваецца для многіх нечакана: канструкцыю такой ракеты больш чым за дзвесце пяцьдзесят гадоў да іх апісаў у сваёй кнізе беларускі вучоны Казімір Семяновіч, паклаўшы гэтым важкую цагліну ў падмурак будучага ракетабудавання.
Дарэчы, варта адзначыць, што Казіміру Семяновічу, прафесійнаму вайскоўцу, быў уласцівы гуманістычны светапогляд: войны ён лічыў найвялікшым няшчасцем для чалавецтва. (Паводле С. Цярохіна)
Ян Баршчэўскі (1794 – 1851 гг.) пісаў вершы, балады і паэмы па-польску, бо ведаў, што надрукавацца па-беларуску не дадуць… Ён увайшоў у літаратуру трыма (было болей, але дайшло тры) вершамі па-беларуску і чатырохтомным зборнікам “Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях” (ён напісаны па-польску), але ў кожным творы бруіць, звініць, льецца беларускі фальклор, беларуская песня, беларускі спосаб мыслення, фантазія беларуская, гора і шчасце беларуса.
Паходзіў будучы паэт з фальварка Мурагі ля возера Няшчэрда на поўначы Беларусі (цяпер Расонскі раён). Любіў гасціць у свайго дзядзькі, шляхціца з тых, чый побыт быў амаль сялянскі, як і бацькоў Яна. Узімку возерам ішлі абозы, на вялізнай яго паверхні гуляла завіруха. Дзядзька ставіў на акно доміка свечку, каб падарожныя сяляне, перакупшчыкі і купцы, шляхта і вандроўнікі цягнуліся праз завею на агеньчык, як матылі ўлетку. Платаю за начлег былі апавяданні і легенды, выпадкі рэальныя і несусветныя, але цікавыя, смешныя ці вельмі страшныя. Паколькі расказваў гэта просты народ – ён быў і героем. Адзін супраць паноў, крывасмокаў-арандатараў, чужынцаў-чыноўнікаў, чарнакніжнікаў і самой нячыстай сілы, такі самотны і бедны, але заўсёды пераможца, бо ён – Народ. Баршчэўскі адкрыў славянскаму свету Беларусь.
Апошнія гады свайго вандроўнага нялёгкага жыцця Ян Баршчэўскі правёў на Украіне, пісаў у Адэсе санеты, выдаў у Кіеве кніжку паэзіі і прозы і памёр у чужым доме магната Ржэвускага ў Цуднове на Валыні, дзе і пахаваны. (Паводле Г. Кісялёва)
Станіслаў Манюшка (1819 – 1872). Манюшкі – старажытны беларускі род, вядомы яшчэ з часоў Жыгімонта Старога – пасад высокіх не займалі. Вотчына іх пакрысе драбнілася. Невялікім быў фальварак Убель, дзе нарадзіўся будучы кампазітар, ахрышчаны пятага мая тысяча восемсот дзевятнаццатага года як Станіслаў Ян Эдвард Казімір.
У фальварку Убель прайшло ягонае дзяцінства. Ужо тады Станіслаў адчуў усезахапляльнае імкненне да музыкі. Першай настаўніцай музыкі была маці, якая здолела заўважыць у хлопчыка незвычайныя здольнасці. Пасля была вучоба ў Мінскай гімназіі, у Вільні, у Берлінскай музычнай акадэміі. Але штогод Станіслаў Манюшка прыязджаў на радзіму, наведваў Убель і Родкаўшчыну – другі маёнтак Манюшкаў. Тут быў яго свет – свет простых і мужных людзей, старажытных паданняў і сівых легенд, казак і чароўных беларускіх песень, такіх пазнавальных у яго творчасці. Адсюль чэрпаў ён натхненне.
Станіслаў Манюшка не здабыў пры жыцці ні вялікай славы, ні багацця. Яго жыццё прайшло ў клопатах аб дабрабыце сям’і (меў трох сыноў) і плённай працы. Манюшка – аўтар пяці балетаў, шасці кантат, сямі паланезаў і многіх іншых твораў. Ён быў вядомы ў Маскве, Пецярбургу, Празе. Усё жыццё Манюшка падтрымліваў сувязь з музыкантамі Мінска і Гродна. Шчырае сяброўства звязвала яго з Дуніным-Марцінкевічам, на чыё лібрэта Манюшка напісаў першую беларускую оперу “Сялянка”.
Палякі таксама абавязаны Станіславу Манюшку стварэннем першых польскіх опер – “Галька” і “Страшны двор”, польскай вакальнай лірыкі. Дванаццаць гадоў жыцця Манюшка правёў у Варшаве, дзе памёр і пахаваны.
У пасёлку Азёрны Чэрвеньскага раёна каля Убеля (фальварак згарэў у часы вайны) існуе адзіны ў свеце музей Станіслава Манюшкі. (Паводле А. Мальдзіса)
Кастусь Каліноўскі (1838 – 1864) – наш нацыянальны герой, правадыр паўстання на Беларусі ў тысяча восемсот шэсцьдзесят трэцім – тысяча васемсот шэсцьдзесят чацвёртым гадах. Нарадзіўся ён у шляхецкай сям’і ў вёсцы Мастаўляны (цяпер тэрыторыя Польшчы). У тысяча восемсот пяцьдзесят другім годзе скончыў Свіслацкую павятовую школу, а затым, у тысяча восемсот пяцьдзесят шостым – тысяча восемсот шасцідзесятым гадах, вучыўся на юрыдычным факультэце Пецярбургскага універсітэта. У час навучання ўвайшоў у нелегальны гурток, дзе гартаваліся будучыя змагары за волю нашай Бацькаўшчыны. Вялікі ўплыў на станаўленне Кастуся як асобы зрабіў ягоны старэйшы брат Віктар – выдатны знаўца гісторыі Беларусі і адзін з лідэраў рэвалюцыйнай арганізацыі, які, на жаль, рана памёр, не паспеўшы здзейсніць свае планы і задумы.
З мэтаю шырокай прапаганды сваіх ідэяў Кастусь Каліноўскі разам з паплечнікамі Урублеўскім і Ражанскім наладзіў напярэдадні паўстання выпуск першай беларускай нелегальнай газеты “Мужыцкая праўда”. Газета заклікала сялян да барацьбы за нацыянальную і сацыяльную волю, да вяртання бацькоўскае веры – уніі.
З восені тысяча восемсот шэсцьдзесят другога года Кастусь Каліноўскі ўзначаліў гэтак званы Літоўскі правінцыйны камітэт, дзе рашуча праводзіў ідэю незалежнасці нашай зямлі ад Польшчы. Увесну тысяча восемсот шэсцьдзесят трэцяга года ён заняў пасаду рэвалюцыйнага камісара Гарадзеншчыны, а ўлетку вярнуўся ў Вільню і ўзначаліў краёвы паўстанцкі цэнтр, які ў выніку жорсткіх карных акцыяў Мураўёва-вешальніка быў тады моцна аслаблены. Наладжаная дзейнасць цэнтра, дзякуючы намаганням Кастуся Каліноўскага, дала магчымасць утрымацца паўстанцкай арганізацыі да вясны тысяча восемсот шэсцьдзесят чацвёртага года.
Уначы дзесятага лютага тысяча васемсот шэсцьдзесят чацвёртага года Кастуся Каліноўскага арыштавалі ў Вільні. Ваенна-палявы суд прысудзіў яго да пакарання смерцю, і дваццаць другога сакавіка тысяча васемсот шэсцьдзесят чацвёртага года Кастуся Каліноўскага публічна павесілі ў Вільні на гандлёвай плошчы Лукішкі. Перад смерцю ён здолеў пераслаць з-за турэмных кратаў “Ліст з-пад шыбеніцы” – свой духоўны запавет, у якім выказаў упэўненасць, што беларускеі народ зажыве шчасліва.
Ёсць звесткі, што цела легендарнага “караля Літвы”, як называлі яго ў народзе, было пахавана на Замкавай гары ў Вільні. (Паводле Я. Янушкевіча)
Браніслаў Эпімах-Шыпіла (1859 – 1934). Браніслава Эпімаха-Шыпілу справядліва называюць патрыярхам беларускага Адраджэння. Ён пераняў эстафету ад свайго сучасніка Францішка Багушэвіча – стваральніка беларускай нацыянальнай ідэалогіі – і ахвяраваў сябе цалкам дзеля рэалізацыі гэтых ідэяў, паставіўшы справу нашага Адраджэння на практычны грунт.
Нарадзіўся ён у шляхецкай сям’і ў фальварку Будзькаўшчына Лепельскага павета (цяпер Полацкі раён). У тысяча восемсот васьмідзесятым годзе скончыў Рыжскую гімназію, у тысяча восемсот восемдзесят пятым годзе – Пецярбургскі універсітэт, дзе праз два гады абараніў кандыдацкую дысертацыю. Эпімах-Шыпіла быў высокаадукаваным вучоным, дасканала ведаў болей за дваццаць моў, у тым ліку санскрыт, лаціну, старагрэцкую. У тысяча восемсот дзевяноста першым годзе ўладкаваўся на пасаду намесніка дырэктара бібліятэкі Пецярбургскага універсітэта.
Немалыя ўласныя сродкі Браніслаў Эпімах-Шыпіла ахвяраваў на выданне беларускіх кніг. Ён быў адным з заснавальнікаў выдавецкай суполкі “Загляне сонца і ў наша ваконца” (1906 – 1914 гады), якая складае цэлую эпоху ў адраджэнні беларусаў.
Невымерная заслуга Браніслава Эпімаха-Шыпілы перад нашай гісторыяй – у згуртаванні і выхаванні свядамай моладзі. З яе асяроддзя выраслі буйныя дзеячы нацыянальна-вызваленчага руху, намаганнямі якіх беларускі народ аднавіў сваю дзяржаўнасць. Сярод іх Янка Купала, Тамаш Грыб, Язэп Варонка, Лявон Заяц, Браніслаў Тарашкевіч, Зміцер Жылуновіч, Клаўдусь Душэўскі.
Браніслаў Эпімах-Шыпіла склаў першую хрэстаматыю з беларускай літаратуры, уратаваўшы ад нябыту шмат якія творы пачынальнікаў нашага новага пісьменства. Неўзабаве пасля стварэння БССР, у тысяча дзевяцьсот дваццаць чацвёртым годзе, ён быў абраны правадзейным сябрам Інстытута беларускай культуры і, пераехаўшы ў Мінск, працаваў рэдактарам, а затым дырэктарам Камісіі Інбелкульта па складанні слоўніка жывой беларускай мовы. Браніслаў Эпімах-Шыпіла перадаў Беларускай акадэміі навук сваю унікальную бібліятэку – больш за пяць тысяч тамоў. У канцы дваццатых гадоў, з пачаткам бальшавіцкіх рэпрэсій супраць нацыянальнай інтэлігенцыі, ён быў высланы за межы БССР і змушаны вярнуцца ў Пецярбург, дзе неўзабаве памёр у галечы, не маючы нават сталага прытулку. (Паводле С. Александровіча)
Яўхім Карскі (1860 – 1931). Яўхім Фёдаравіч Карскі – выдатны філолаг-славіст і педагог, заснавальнік беларускага мовазнаўства і літаратуразнаўства, этнограф, палеограф, фалькларыст – нарадзіўся ў сям’і настаўніка ў вёсцы Лоша Гродзенскай губерніі ў тысяча восемсот шасцідзесятым годзе.
Навуковыя інтарэсы Я. Ф. Карскага былі надзвычай шматгранныя. Яго даследаванні па старажытнарускай, стараславянскай, беларускай, рускай, украінскай мовах, яго працы па славянскай палеаграфіі, яго даследаванні мовы Пушкіна, Гогаля і многія іншыя – каштоўная навуковая спадчына. Яму належаць сотні прац.
Самай фундаментальнай працай Я. Ф. Карскага пра беларускую мову ў яе гістарычным развіцці і сучасным стане з’яўляецца трохтомнае даследаванне “Белорусы”. Толькі ў першым томе асветлены праблемы паходжання і геаграфічнага размяшчэння беларусаў, характарызуюцца мовы плямён і народнасцей, якія папярэднічалі ўтварэнню беларускага народа, вызначаюцца раннія беларускія моўныя рысы, параўноўваюцца іх асаблівасці з асаблівасцямі рускай і ўкраінскай моў, апісваюцца гукавы і граматычны лад, слоўнікавы склад мовы беларускай народнасці ў перыяд яе знаходжання ў складзе Вялікага Княства Літоўскага і Польскага каралеўства, даецца нарыс развіцця беларускай мовы ў перыяд далучэння беларускага народа да рускага ў дзевятнаццатым – дваццатым стагоддзях, адзначаюцца факты ўзаемадзеяння беларускай мовы з літоўскай, латышскай, польскай, рускай, фінскай мовамі, вызначаецца склад сучасных беларускіх народных гаворак.
Даследчык дае дэталёвае апісанне словаўтварэння і сістэмы словазмянення ў старой і сучаснай беларускай мове, стварае сінтаксічнае вучэнне пра беларускую мову.
Праца “Белорусы” – вялікі подзвіг, які ўвекавечыў імя Я. Ф. Карскага, паставіўшы яго ў адзін рад з імёнамі самых выдатных лінгвістаў дзевятнаццатага – дваццатага стагоддзяў. Вучоныя адзначаюць, што ў пачатку дваццатага стагоддзя ні адна славянская мова, акрамя чэшскай, яшчэ не атрымала такога ўсебаковага апісання, якое было зроблена Карскім у адносінах да беларускай мовы дзякуючы шматгадовай працы славутага беларускага славіста.
Пастановай урада імя Я. Ф. Карскага прысвоена Гродзенскай абласной бібліятэцы і Лашанскай СШ у Гродзенскім раёне, у якой у тысяча дзевяцьсот шэсцьдзесят чацвёртым годзе быў адкрыты музей Я. Ф. Карскага. У ім экспануюцца асабістыя рэчы, аўтографы вучонага, фотакопіі яго рукапісаў, навуковыя працы, зберагаюцца мікрафільмы дакладаў Карскага, прысланыя Пражскай акадэміяй навук на чэшскай мове, успаміны яго дачкі, унучкі, вучоных, што ведалі вучонага, працавалі разам з ім. (Паводле М. Булахава)
Адам Багдановіч (1862 – 1940) – выдатны этнограф і фалькларыст, бацька Максіма Багдановіча. Светасузіранне беларуса-селяніна яшчэ ў канцы дзевятнаццатага стагоддзя мала чым адрознівалася ад паганскіх уяўленняў яго далёкіх продкаў. Таямнічы свет пушчаў і балот быў населены лесавікамі, вадзянікамі, чарцянятамі і русалкамі. Адам Багдановіч збіраў, занатоўваў, сістэматызаваў павер’і і паданні пра змрочнага Лесуна і шалёнага Падвея, пра змяінага цара, пра містычных істот, якія захавалі імёны паганскіх бостваў – Купалу, Каляду, Мару…
Сын селяніна, Адам Багдановіч цудоўна ведаў гэты зачараваны свет, абрады і гульні, з дзяцінства чуў старажытныя легенды, пераплеценыя з сярэдневечнымі прыхамацямі, што распавядала малым бабуля Рузаля. Закаханасць у свет беларускага фальклору Адам Багдановіч перадаў і свайму сыну Максіму.
Цяжка паверыць, што ў такога паэта, як Максім Багдановіч, які пісаў у такой вытанчанай форме, перакладаў Гарацыя і Авідзія, Гейне і Пушкіна, няма шляхецкіх каранёў. Бацька Адама Багдановіча, а Максімаў дзед, быў прыгонным селянінам, кухарам. Адам працаваў з дванаццаці гадоў у чыгуначных майстэрнях Мінска, у панскіх маёнтках. Прага да ведаў падштурхнула яго да самаадукацыі і прывяла ў “сялянскі універсітэт” – Нясвіжскую настаўніцкую семінарыю.
Нясвіжская семінарыя не давала поўнай сярэдняй адукацыі, пасля яе нельга было паступаць у вышэйшыя навучальныя ўстановы, але можна было атрымаць пасаду настаўніка. Адам Багдановіч працаваў загадчыкам пачатковага вучылішча ў Мінску, служыў у банку ў Гродне, а пасля смерці жонкі пераехаў з сям’ёй у Расію – Ніжні Ноўгарад, Яраслаўль.
Адам Багдановіч пражыў доўгае жыццё, перажыў свайго сына Максіма на дваццаць тры гады. Ён пакінуў вялікую спадчыну, з якой сёння пазнаёміцца няпроста. Частка матэрыялаў згарэла, згубілася, частка дагэтуль не надрукаваная, захоўваецца ў рукапісах. Надрукаваныя творы Адама Багдановіча ўжо даўно сталі рарытэтамі. (Паводле А. Ліса)
Леў Шчэрба (1880 – 1944). Выдатны рускі мовавед і педагог Леў Уладзіміравіч Шчэрба нарадзіўся ў тысяча восемсот васьмідзесятым годзе ў мястэчку Ігумен (зараз горад Чэрвень) былой Мінскай губерніі. Гэта быў высокі, стройны, светлавалосы, прыгожы, з акладзістай прафесарскай барадой, сталых гадоў вучоны-лінгвіст, які паважаў сваю навуку і самога сябе. Яго эрудыцыя, своеасаблівая дыкцыя, барытоністы, унушальны голас паланілі слухачоў-студэнтаў. Ды і сама паходка яго гіпнатызавала студэнцкую моладзь. Ён ішоў па інстытуцкім калідоры, нібы жыраф па паўднёва-афрыканскім аазісе, высока трымаючы ледзь пасівелую галаву.
Вучань І. А. Бадуэна дэ Куртэнэ і А. А. Шахматава, ён у трыццатых гадах дваццатага стагоддзя стварыў сваю Ленінградскую лінгвістычную школу. Яго вучнямі і паслядоўнікамі сталі многія буйныя вучоныя- мовазнаўцы, сярод якіх акадэмік В. У. Вінаградаў, член-карэспандэнт С. Р. Бархудараў і многія іншыя.
Л. У. Шчэрба быў не толькі славутым лінгвістам, але і рэдкім у свой час паліглотам. Ён ведаў у асноўным усе еўрапейскія, у тым ліку і славянскія, мовы. Апрача гэтага, ён валодаў мовамі шмат якіх народаў Усходу, як, напрыклад, хіндзі, арабскай, персідскай і іншымі. Больш як на дваццаці мовах мог свабодна размаўляць і пісаць, не кажучы ўжо пра іх навуковае пазнанне.
Гэта быў чалавек энцыклапедычных ведаў. Недарма ж яшчэ ў тысяча дзевяцьсот дваццаць чацвёртым годзе яго абралі членам-карэспандэнтам Акадэміі навук СССР, а ў тысяча дзевяцьсот сорак трэцім – правадзейным членам яе – акадэмікам. Л. У. Шчэрбу абралі ў склад членаў многіх замежных навуковых таварыстваў: Міжнароднай асацыяцыі фанетыстаў, Парыжскага інстытута па вывучэнні славянскіх моў, Парыжскай асацыяцыі выкладчыкаў сучасных моў, Слоўнікавага архіва і іншых.
Такім сваім сынам, як Леў Уладзіміравіч Шчэрба, Беларусь законна можа ганарыцца. (Паводле М. Булахава)
Язэп Драздовіч (1888 – 1954). Мастак, скульптар, астраном, пісьменнік – усё гэта адзін чалавек – Язэп Драздовіч. Сучаснікі называлі яго “беларускім Леанарда да Вінчы”.
Асноўныя творы Язэпа Драздовіча адносяцца да паслякастрычніцкага часу, але вытокі яго таленту, светапогляду – у самым пачатку дзевятнаццатага стагоддзя. Моцнае ўражанне на будучага мастака зрабіла Вільня. Гэта быў цэнтр культурнага жыцця на Беларусі. Тут выходзілі кнігі на роднай мове, тут працавалі Якуб Колас, Янка Купала, Цётка. У Вільні Язэп Драздовіч, васемнаццацігадовы студэнт мастацкай школы, упершыню сустрэўся з беларускім друкаваным словам – газетай “Наша доля”. Гэта яна, як адзначалі крытыкі, за кароткі час свайго існавання здолела абудзіць многіх, кінуць у народ ідэю адраджэння беларускага слова, беларускай зямлі. Вось у такім асяроддзі і фарміраваліся ідэйна-эстэтычныя погляды нашага таленавітага земляка, больш акрэсленай рабілася мэта жыцця – аддаць усе сілы нацыянальнаму адраджэнню свайго народа.
Захаваліся раннія графічныя пейзажы Язэпа Драздовіча, створаныя ў час вучобы ў Вільні. На невялікіх аркушах – краявіды роднай Дзісеншчыны. Край, багаты на легенды і старажытныя курганы, быў для маладога майстра жыватворнай крыніцай. У сваіх пошуках мастак імкнуўся не толькі высветліць гістарычныя карані народа, але і раскрыць яго духоўныя сілы. Самыя адметныя творы гэтага часу – афармленне кнігі маладой беларускай паэткі Канстанцыі Буйло “Курганная кветка”, скульптурны партрэт Францыска Скарыны, эскізы графічных серый “Мір”, “Ліда”, “Крэва”, “Наваградак”, “Гальшанскае гарадзішча”.
Маладога мастака вабілі велічныя фігуры і падзеі, і як вынік – з’явіліся палотны “Князь Усяслаў Полацкі”, “Скарына ў друкарні”, “Пажар гарадзішча”, “Выгнанне непажаданага князя” ды іншыя, не менш цікавыя.
Творы Язэпа Драздовіча на гістарычныя тэмы – не проста замалёўкі дойлідства роднай зямлі ды выдатных дзеячаў мінулага. Гэта роздум аб жыцці далёкіх продкаў, чыімі рукамі і талентам былі створаны непаўторныя па сваёй велічы, моцы і прыгажосці замкі, аб тых, хто сваёй дзейнасцю праславіў Беларусь. (Паводле А. Ліса)
Рыгор Шырма (1892 – 1978). Ад вобліка Рыгора Раманавіча Шырмы з горда прыўзнятай галавой, прыгожымі, чорнымі ў маладосці і пасярэбранымі з гадамі вусамі і бародкай веяла народнай жыццёвай мудрасцю, сапраўднай інтэлігентнасцю. Мяккія рысы твару, праніклівы позірк добрых шэрых вачэй з-пад навіслівых броваў… Ён быў скіраваны на вас то з добрай усмешкай, то з глыбокай развагай, а бывала, і з хітрынкай або іроніяй, але заўсёды з сапраўднай зацікаўленасцю. Нейкі своеасаблівы, палымяны бляск з’яўляўся ў яго вачах, калі ён пачынаў гаварыць з палемічным жарам аб галоўным прадмеце свайго жыцця – беларускай народнай песні.
Захапленне народнай песняй пачалося ў раннім дзяцінстве. У вялікай патрыярхальнай сям’і Шырмаў у вёсцы Шакуны на Пружаншчыне, дзе ён нарадзіўся ў студзені тысяча восемсот дзевяноста другога года, спевакамі былі ўсе. Лепшыя калыханкі хлопчык пачуў ад маці Тэадоры Дзям’янаўны. Таленавітым выканаўцам быў бацька Раман Васільевіч, які двойчы прызываўся ў царскую армію і многа ведаў казацкіх, рэкруцкіх і салдацкіх песень. Але першай песенніцай была бацькава сястра Захвея Васільеўна Хвораст, ад якой Рыгор Шырма запісаў радзінны і вясельны абрады.
Усюды, дзе б ні быў Шырма, ён не забываў запісваць народныя песні, адшукваў таленавітых спевакоў. Частку песень ён перакладаў на блізкі да чалавечага голасу інструмент – скрыпку, якой добра валодаў. Шырма не спыняўся толькі на запісе народных песень, а шукаў кампазітараў, якія б апрацавалі іх. Многа зрабіў Рыгор Раманавіч Шырма, каб беларуская паэзія загучала ў музыцы.
Творчае крэда Шырмы ў поўны голас прагучала ў кнізе тысяча дзевяцьсот семдзесят шостага года “Песня – душа народа”: “Ёсць у музыцы бясспрэчная ісціна, якую нельга перадаць словамі, але яе выразна і моцна адчувае душа. Яе можна назваць музычнай праўдай. Гэта праўда жыве і дзейсная ў народнай песні. Вышэй і прыгажэй за народную песню нічога не можа быць! Няма кампазітара больш геніяльнага за народ”. (Паводле В. Ліцвінкі)