Кожнай пары года адпавядалі пэўныя вытворча-магічныя абрады, звычаі, рытуалы, песні, прыкметы і павер’і. Веснавы цыкл народных свят і вуснапаэтычнай творчасці надзвычай складаны і функцыянальна шматпланавы. Яго галоўнай ідэяй была ідэя адраджэння і абнаўлення прыроды ў яе вечным колазвароце жыцця і смерці. Вясной пачыналіся самыя адказныя сялянскія работы: ворыва, сяўба, выган скаціны ў поле. Ад таго, як хутка і своечасова будзе выканана гэта праца, залежаў будучы дабрабыт сям’і. Беларуская прыказка наступным чынам тлумачыць гэтую прыродную залежнасць: “Восень кажа – я ўраджу, вясна кажа – пачакай, як дагаджу”. Важныя вехі ў працоўнай дзейнасці селяніна мелі адпаведныя звычаі і абрады. (І. Крук)
Гуканне вясны. Гуканне пачыналася 14 сакавіка. Звычайна ў поўдзень моладзь збіралася гуртам і ішла за ваколіцу, на ўзвышша, спяваць. Высокае месца выбіралася таму, што яно першае вызвалялася з-пад снегу, падсыхала, адсюль было далёка відаць, а песні-гуканні разносіліся аж да суседніх вёсак.
Хлопцы ў гэты час збіралі з усяе вёскі розную старызну: лапці, мяллё, паламаныя калёсы, гнілыя бароны, патрэсканыя кашы, дзеркачы – зносілі іх у адно месца і распальвалі вогнішча. На першы погляд здавалася, што дзеянні моладзі мелі звычайны гульнёва-забаўляльны характар. Аднак яны былі глыбінна-рытуальнымі. Моладзь – аснова жыцця, найбольш магутная сіла прыроды – паліла надакучную зіму, ачышчала зямлю ад ўсяго анямеўшага, нежывога, непатрэбнага ў заўтрашнім земляробчым клопаце. Вясна бачылася нашым продкам часам новага ўваскрэсення, святам пачатку новага года, лета.
А нараджэнне новага магчыма было толькі праз адміранне старога. Вось таму і ачышчалі хлопцы зямлю, а дзяўчаты поўнілі яе песнямі-гуканнямі, асноўны матыў якіх зводзіўся да проціпастаўлення састарэлай зімы доўгачаканаму лету. (Паводле І. Крука)
Вербніца. Асноўным абрадам святочнага дня стала наведванне царквы з мэтай асвяціць галінкі вярбы, якім прыпісваліся шматлікія магічна-аздараўленчыя ўласцівасці. Такі звычай вядомы са старажытных часоў у многіх народаў. Асноўны яго сэнс – дрэва, якое раней за іншыя адгукваецца на веснавое цяпло, на прабуджэнне зямлі, павінна перадаць сваю моц, здароўе, прыгажосць чалавеку і хатнім жывёлам. Таму асвечаныя ў царкве галінкі вярбы неслі дадому і злёгку сцябалі імі ўсіх дамачадцаў, перш за ўсё дзетак, і прыгаворвалі: “Не я б’ю, вярба б’е, за тыдзень – Вялікдзень”.
Пасля гэтага адну частку галінак клалі за бажніцу, утыкалі ў сцены, а з другой праводзілі цэлы шэраг ахоўна-магічных дзеянняў. Нашы продкі верылі, што асвечаная вярба дапамагала перасцерагчы жывёлу ад ведзьмаў, благога вока суседзяў ці іншых аднавяскоўцаў, спрыяла добрай малочнасці. У сувязі з гэтым гаспадар абыходзіў з галінкамі вярбы ўсе пабудовы, дзе стаяла розная жыўнасць, і тройчы злёгку сцябаў дубчыкам кожную жывёліну, а затым утыкаў яго ў шчыліну сцяны. Цікава, што практычна ўсё жывое павінна было быць укрыжавана: каровы, конь, вол, козы, сабака, кот, а таксама калоды з пчоламі. Потым гаспадар ішоў у сад і таксама тройчы сцябаў там кожнае пладаноснае дрэва, тое ж самае адбывалася ў агародзе і на ніве. Напрыканцы рытуальнага абыходу гаспадар кіраваўся на могілкі і трохразовым лёгкім хвастаннем вітаў магілы сваіх суродзічаў. Дарэчы, галінкі вярбы, што браліся на ніву і на могілкі, не несліся дадому, а ўтыкаліся ў зямлю на месцы правядзення рытуалу.
Пазней, на працягу ўсяго года, асвячоныя галінкі вярбы, як і грамнічная свечка, неаднаразова ўжываліся ў паўсядзённым сялянскім жыцці ў якасці ахоўнага амулета. Кожная дбайная гаспадыня выганяла на Юр’я сваю карову, лёгенька сцябаючы яе па баках галінкай. З дубчыкам вярбы земляроб распачынаў узорванне яравога поля, веснавую і асеннюю сяўбу, пасадку бульбы. (Паводле І. Крука)
Вялікдзень – веснавое свята старажытных славян у гонар сонца, абуджэння прыроды і надыходу “вялікіх дзён” палявых работ. Гэта пазней ужо да яго прымеркавана галоўнае хрысціянскае свята – “уваскрэсенне” распятага Хрыста.
Паводле народнага павер’я, на Вялікдзень, як і на Купалле, сонца “іграе”, “купаецца”. Сонца на бясхмарным небе абяцала багаты ўраджай, шчаслівыя вяселлі. У залежнасці ад месячнага календара Вялікдзень прыпадае на час ад чацвёртага красавіка да восьмага мая.
Гэта свята адно з самых радасных свят у жыцці земляроба. Адзначалі яго вельмі ўрачыста, гатавалі многа страў. Найважнейшыя бытавыя прыкметы і характэрныя асаблівасці Вялікадня ў беларусаў – фарбаванне яек, гульні ў біткі, хаджэнне валачобнікаў і спяванне на першы дзень свята валачобных песень. Абрадавы сэнс іх – пажаданне селяніну перад пачаткам палявых работ плёну на ніве, прыплоду ў статку, добрага здароўя, шчаслівай долі ў сям’і.
Да Вялікадня былі прымеркаваны таксама велікодныя песні, якія спявалі больш доўгі час. Яны мелі бытавы, пераважна гумарыстычны характар. З Вялікадня пачыналі вадзіць веснавыя карагоды. (Паводле А. Ліса)
Радаўніца – язычніцкае веснавое свята ўсходніх славян, звязанае з культам продкаў – дзень памінання памерлых. Памінальны абрад адбываўся непасрэдна на могілках у аўторак паслявелікоднага тыдня. На Радаўніцу кожная сям’я ішла памінаць родзічаў спачатку ў царкву, а потым на могілкі, дзе напярэдадні прыводзілі ў парадак магілкі. Рассцілалі на насыпе абрус і пачыналі памінальную трапезу, якая нагадвала старажытную памінальную трапезу. Крыху стравы (фарбаваныя яйкі, куццю, мяса і інш.) і гарэлкі пакідалі “для мёртвых”. У размовах успаміналі нябожчыкаў, часта гучалі галашэнні. Рэшту памінальных страў раздавалі жабракам. Правядзенне Радаўніцы заканчвалася застоллем дома ці ў карчме.
З днём правядзення Радаўніцы звязваліся разнастайныя народныя назіранні і павер’і. Калі яе прыход супадаў з маладзіком – чакалі добрага ўрадждаю, калі ж месяц быў у апошняй квадры – прадказвалі няшчымніцу. На Радаўніцу, якая мела назву “вялікадня мёртвых”, не пажадана было нічога садзіць і сеяць. Правядзенне абрадавых рытуалаў на Радаўніцу калісьці накіроўвалася на тое, каб задобрыць душы продкаў, заслужыць іх садзеянне ў жыцці і гаспадарцы. Трывалае існаванне Радаўніцы і ў наш час тлумачыцца душэўнай патрэбай жывых ушанаваць памяць памерлых. (Паводле У. Васілевіча)
Саракі (9 сакавіка старога стылю) – веснавое свята народнага календара, якое праваслаўная царква адзначае як дзень сарака пакутнікаў. Лічба сорак часта абыгрывалася ў павер’ях і абрадавых дзеяннях. Дзяўчаты на Саракі пераломвалі сорак дошчачак і разрывалі сорак вяровачак, якія сімвалізавалі сілы, што скоўвалі зямлю, каб наблізіць надыход цяпла, абудзіць ад зімовага сну ўсю жывую прыроду. Калі на Саракі здараўся мароз, то чакалі яшчэ сорак маразоў і за кожным з іх з’ядалі па аднаму з сарака хлебных шарыкаў, спечаных да свята. На Саракі звычайна чакалі пацяплення і прылёту птушак. (Паводле У. Васілевіча)
Юр’я, ці Юрай, Ягорый, – старадаўняе гадавое свята земляробчага календара. Адзначалася шостага мая ў гонар заступніка жывёлы і гаспадаркі Юрыя, ці Георгія. Ён у часы хрысціянства замяніў славянскага бога вясенняй урадлівасці і плоднасці – Ярылу, які ўяўляўся беларусамі прыгожым хлопцам у белай вопратцы, на белым кані. Яго славілі ў юраўскіх, купальскіх і русальных абрадах і песнях.
Юр’я-заступнік быў і святам пастухоў. Яны наладжвалі на пашы абрадавы пачастунак. Урачыста здзяйснялі сяляне агледзіны нівы, выходзілі на палі з караваем, спявалі песні. У свята выганялі статкі ў поле “на Юр’еву расу”, што лічылася цудадзейнай. Напярэдадні ўвечары выводзілі на першы начлег коней: лічылася, што Юр’я замыкае ваўкам раты і конскі статак з гэтага дня не рызыкуе стаць ахвярай драпежнікаў.
Урачыста і заклапочана здзяйсняўся і абрад агледзін нівы. Для гэтага пяклі спецыяльны каравай. Гаспадар загортваў яго ў абрус, клаў у сплецены кош і з усёй сям’ёй выпраўся ў поле. Гаспадар абходзіў з караваем усе свае палі. На жытнім загоне клалі каравай сярод руні. Калі каравай хаваўся ў ёй, чакалі ў гэтым годзе добрага ўраджаю. Прыпадалі да зямлі, слухалі, як расце жыта. Вярнуўшыся дахаты, дзялілі каравай, спажывалі за святочным сталом з надзеяй добрага плёну на ніве.
Па надвор’і шостага мая меркавалі пра поспех у гаспадарцы. Калі на Юр’я ішоў дождж, то лічылі, што жыта ўродзіцца густое, буйное. Калі ж дождж будзе толькі “крапіць”, то будуць увесь год кароў даіць, бо лета выдасца багатае на траву. Калі вада ў рэчцы прыбывае да Юр’евага дня, то лета будзе гарачае, з дажджамі не ў пару. Калі на Юр’я не будзе ні снегу, ні дажджу, то лета выдасца сухое, неўраджайнае. (Паводле А. Ліса)
Мікола – старадаўняе каляндарна-абрадавае свята. Вядомы два Міколы: веснавы, або цёплы, які святкавалі дзевятага мая старога стылю, і зімовы, які святкавалі шостага снежня старога стылю.
Паводле народных вераванняў, Мікола выступае заступнікам земляроба, клапоціцца пра ўраджай. Ён ходзіць па лясах, аглядае пасевы, папраўляе іх пасля зімы: “дзе вымакла – там падсушыць, дзе высахла – там падмочыць”. На веснавога Міколу ўпершыню пасля зімы выводзілі коней на начлег, а пастухам-начлежнікам належала ўсю ноч з восьмага на дзевятае мая не спаць, пільнаваць, каб злыя сілы не ўчынілі коням якой-небудзь шкоды. Лічылася, калі на Міколу жывёла наесца ў полі дасыта, то травы хопіць ёй і на ўсё лета.
У старажытнасці напярэдадні веснавога Міколы адзначаўся прысвятак Міколін бацька. Царква прымеркавала да старажытнай, земляробчай у сваёй аснове ўрачытасці, свята ў гонар Міколы-цудатворца. (Паводле А. Ліса)
Сёмуха – старажытнае земляробчае свята ў беларусаў. Яно мае яшчэ назвы тройца, зялёныя святкі, зелянец. Яго святкавалі на сёмы тыдзень пасля Вялікадня. Вытокі Сёмухі ў родавым грамадстве, у кульце зеляніны, шлюбу і продкаў – усё, што засталося нам ад мінулага. Гэта свята было пераходным паміж веснавым і летнім земляробчымі цыкламі: на зелянец вясны канец.
Перад святам прыбіралі і ўпрыгожвалі хату і двор “маем”: аерам, галінкамі і дрэўцамі, з якіх выкарыстоўвалі бярозу, клён, рабіну, дуб і іншыя, а таксама магілы памерлых. У суботу напярэдадні свята спраўлялі Дзяды.
Пазней пачалі асвячаць ў нядзелю – першы дзень свята – лугавыя і палявыя зёлкі. У час свята ў некаторых мясцовасцях адбывалася кумаванне, завівалі бярозку, ладзілі гульні, вадзілі карагоды, вілі вянкі. З вянкамі, “маем” звязаны ўяўленні, якія мелі раней характар магічных дзеянняў.
На Сёмуху спявалі сёмушныя, ці траецкія, песні, матывы кахання і шлюбу ў якіх з’яўляюцца асноўнымі. На Сёмуху, перад пачаткам летніх палявых работ, на Беларусі спраўлялі шмат вяселляў. Свята тройцы ўведзена ў культавую практыку праваслаўнай царквы ў чатырнаццатым стагоддзі Сергіем Раданежскім. І хаця Сёмуха і злілася з гэтым святам, яна захавала многія рысы язычніцтва і земляробчага культу. (Паводле А. Цітавец)
Дзяды – народны памінальны абрад, рытуальная вячэра ў памяць памерлых родзічаў. Дзядамі называлі таксама дзень, калі адбываўся абрад, і нябожчыкаў, якіх ушаноўвалі.
Дзяды спраўлялі ў пэўныя дні тры-чатыры і больш разоў на год вясною і восенню. Галоўнымі былі Дзяды Змітраўскія – у суботу перад Змітравым днём (дваццаць шостага кастрычніка старога стылю), а таксама на Радаўніцу і перад масленіцай і Сёмухай.
На Дзяды гатавалі святочныя і абрадавыя стравы, з якіх абавязковымі былі куцця, бліны, клёцкі, яечня, мяса. Паводле звычаю, ад кожнай стравы сімвалічна адкладвалі ў асобны посуд частку нябожчыкам. (Паводле С. Сергачова)
Дзяды – духі продкаў – лічыліся апекунамі сваіх нашчадкаў. Асноўныя звесткі пра ўяўленні беларусаў аб дзядах мы атрымліваем з абрада іх шанавання, які звязаны са святам Дзяды. Гэтае свята адбываецца некалькі разоў у год: Радуніца, траецкія Дзяды, пятроўскія Дзяды, і, нарэшце, вялікія, змітраўскія Дзяды, альбо Асяніны. Адзначаліся Дзяды з дваццаць шостага кастрычніка па другога лістапада, у залежнасці ад мясцовасці Беларусі.
Лічылася, што на гэтае свята дзяды наведваюць сваё роднае падвор’е, таму яно старанна прыбіралася, каб зрабіць дзядам прыемнае і выклікаць у іх імкненне яшчэ больш дапамагаць жывым. У хаце адчыняліся ўсе дзверы, каб заходзілі памёрлыя продкі, што раней тут жылі. Гаспадар запрашаў за святочны стол усіх дзядоў, голасна выклікаючы іх па імёнах, пры гэтым дзяды называліся святымі.
Лічылася, што цені продкаў у гэты час нябачна выходзяць з магіл і, седзячы з людзьмі за сталом, жывяцца парай, якая ідзе ад страў. Справа ў тым, што па павер’ях беларусаў духам памёрлых таксама трэба есці, хаця і вельмі рэдка. Дзядоў “кармілі на Радуніцу”, у гэты дзень ежу і пітво неслі на могілкі, і частку пакідалі там. На вялікія ж Дзяды, калі продкаў кармілі ў хаце, частка ежы, асабліва куцці (рытуальная каша з ячменнай крупы), адкладвалася ў асобную міску. Потым гэтая ежа аддавалася жабракам, якія лічыліся пасрэднікамі паміж гэтым і тым светам. (Паводле В. Адзіночанкі)
Пятро – старажытнае земляробчае свята ў беларусаў і іншых славянскіх народаў, якое таксама называлася яшчэ Пятра, Пятрок. Яно адзначалася 29 чэрвеня старога стылю. У аснове свята – культ зеляніны, а некалі яно мела аграрна-магічную накіраванасць у спалучэнні са шлюбнай. Назва язычніцкага свята, да якога царква прымеркавала свята апосталаў Пятра і Паўла, не захавалася. У беларускім фальклоры Пятро – апякун хлеба і хлебаробаў. Пятру папярэднічаў пост – пятроўка: пятроўка – самая галадоўка. Калі спрыяла надвор’е, на пятроўку пачыналі сенакос: хто ў пятроўку сена не косіць, той зімою у сабак сена просіць.
У старажытнасці на Пятра характэрна была варажба, аграрна-магічныя матывы якой спалучаліся з матывамі кахання і шлюбу. З гэтага свята звычайна пачыналіся пятроўскія карагоды, якія працягваліся да Спаса. У час святкавання спявалі арганічна звязаныя з купальскімі пятроўскія песні, якія мелі некалі аграрна-магічнае прызначэнне, а ў наш час асноўныя ў іх матывы кахання і шлюбу. На гэтае свята адбывалася і кумаванне дзяўчат з хлопцамі, якое было пашырана ў славян і мела ў старажытнасці абрадавы характар: хлопец з дзяўчынаю, абмяняўшыся пярсцёнкамі або чым-небудзь з вопраткі ці проста пацалаваўшыся праз вянок з завітых дрэўцаў, пэўны час лічыліся кумамі. Потым пачыналіся гульні, частаванне. (Паводле А. Цітавец)
Спас. У народным календары ёсць тры святы, што стаяць побач і запазычаны з царкоўнага календара, але ў свядомасці хлебароба яны амаль цалкам прасякнуты сельскагаспадарчымі клопатамі.
Гэтыя святы адзначаюцца ў гонар Усеміласцівага Спаса і Прасвятой Багародзіцы Марыі, Праабражэння Гасподня і перанясення нерукатворнага вобраза Ісуса Хрыста з Эдзесы ў Царград адпаведна чатырнаццатага, дзевятнаццатага і дваццаць дзевятага жніўня. Нягледзячы на розныя дні святкавання і прымеркаванасць да розных падзей, усе яны атрымалі ў народным асяроддзі назву Спаса.
Першы Спас называецца Мядовым. Лічылася, што з гэтага часу пчолы перастаюць назапашваць мёд, а таму трэба было падрэзаць соты, каб і надалей працягнуць медазбор. Спасаўскім ранкам селянін ішоў у царкву асвяціць мёд, ваду, розныя лекавыя травы і мак. Асноўным рытуальным печывам гэтага дня былі стравы з макам, перш за ўсё варэнікі і пірагі. Усім членам сям’і трэба было ўдосталь наесціся макавых страў: гэта быццам бы забяспечвала здароўе, захоўвала ад уздзеяння благога вока, а гаспадарку ад нячыстай сілы. З гэтага ж дня пачыналася Спасаўка – двухтыднёвы летне-асенні пост, які доўжыўся да дваццаць восьмага жніўня.
Аднак галоўным лічыўся другі Спас, які звычайна называюць Яблычным. Справа ў тым, што ў гэты дзень царква асвячала садавіну, якую да гэтага часу строга забаранялася есці. Народныя прыказкі ўвабралі ў сябе адпаведную рэгламентацыю і даюць наступныя парады: “Добра яблычка на Спаса”, “Спас – усяму час”.
Трэці Спас практычна стаў святам заканчэння жніва. Падчас дажынак жанчыны-жнеі ўпрыгожвалі стужкамі і кветкамі “бараду”.
Заканчвалася жніво, заканчвалася лета, на парозе была восень. Народныя філосафы падсумоўвалі: “Трэці Спас хлеба прыпас”, “Прыйшоў Спас – пайшло лета ад нас”, раілі: “Па трэцім Спасе трымай рукавіцы ў запасе”. (Паводле І. Крука)
Узвіжанне. Вялікая фальклорная спадчына беларусаў дапамагае раскрыць і зразумець шляхі ўзаемапранікнення і ўзаемадапаўнення фальклорнай і хрысціянскай культур. Вуснапаэтычная спадчына паказвае, што ў народным асяроддзі святы царкоўнага календара звычайна атрымліваюць больш шырокае тлумачэнне, да якога арганічна стасуюцца надзённыя бытавыя рэаліі, шматвяковыя назіранні за станам прыроды, прыкметы, тэрміновыя гаспадарчыя клопаты.
Пацвярджэнне гэтаму знаходзім і ў традыцыі святкавання дваццаць сёмага верасня хрысціянскага Узвіжання. Царква ўшаноўвае ў гэты дзень крыж, на якім быў распяты Ісус Хрыстос і які пасля кананізацыі на свята ўздымаецца над вернікамі прыхода падчас набажэнства.
У народным асяроддзі этымалогія назвы свята стала даволі празрыстай і грунтуецца на бытавым апрадмечванні адпаведных сялянскіх работ, перш за ўсё перавозцы жыта ў гумно. Селянін спяшаўся з заканчэннем работ, таму што канец верасня нёс з сабой вялікія змены ў стане прыроды. Практычна гэта быў час першых зазімкаў. У народзе казалі: “На Узвіжанне халат з плеч, а кажух на плечы”.
Усё жывое таксама рыхтавалася сустракаць зіму. Адляталі ў вырай птушкі. Лічылася, што першай збіралася ў дарогу зязюля, а апошняй – шэрая галка. У сувязі з гэтым галку велічалі ключніцай, бо яна як бы замыкала лета і забірала з сабой ключы ажно да будучага веснавога Юр’я.
Узвіжанне сімвалізавала сабой збыт, канец актыўных жыццёвых працэсаў у прыродзе і пачатак яе падрыхтоўкі да працяглага, маўклівага, акамянелага сну. Таму старыя людзі раяць не пачынаць у гэты час ніякіх важных спраў, бо ўсё распачатае будзе няўдаліцай або не прынясе чалавеку задавальнення і карысці. (Паводле І. Крука)
Каляды – народнае зімовае свята дахрысціянскага паходжання. Царква прымеркавала да старажытных каляд рэлігійныя святы Ражство, ці нараджэнне Хрыста, і вадохрышча. Гэта вызначыла, што за калядамі замацаваўся час з дваццаць чацвёртага снежня па шостага студзеня ўключна па старому стылю.
Для абраднасці калядам характэрны тры абрадавыя вячэры, ці куцці: посная, ці вялікая, спраўляецца перад першым днём свята, багатая, ці шчодрая, мясная, перад Новым годам і посная, ці галодная перад вадохрышчам. Абавязковай стравай была ўласна куцця – ячная каша.
З паўдня пачынаючы, гаспадыня затапляла печ, каб варыць куццю. Падвязаўшыся белым фартухом, найперш засыпала ў гаршчок куццю, а пасля ўжо прыгатаўляла на вячэру іншыя стравы.
Калі куцця ўпрэла ўжо, то гаспадыня ставіла яе з гаршчком на покуці, дзе перад тым гаспадар клаў ахапак сена. Дзяўчаты ў гэтым часе прыбіралі і прыхарошвалі хату.
А як прыходзіў вечар і запальвалі агонь у хаце, а ўся сям’я ўжо прыадзелася чыста, тады гаспадыня брала з-пад куцці палавіну сена, рассцілала на стале ды паверх сена клала чысты абрус і ставіла стравы на стол.
У час каляд наладжвалі калядаванне, варажбу, шматлікія забавы, гульні, спявалі калядныя песні, якія ўслаўляюць гаспадара, гаспадыню, іх дзяцей.
Асноўны народны звычай у час каляд – калядаванне, ці хаджэнне каляднікаў па хатах з выкананнем калядных песень, тэатралізаваных сцэнак, пераапрананнем у “казу”, “мядзведзя”, “кабылу”, “жорава”. У аснове калядавання – старажытная аграрная абраднасць, агульным прызначэннем якой было паскарэнне надыходу цяпла і забеспячэнне добрага ўраджаю ў новым гаспадарчым годзе пры дапамозе магічных дзеянняў.
У вечар перад Новым годам, на другую куццю, адбывалася шчадраванне: дзяўчаты хадзілі па хатах і выконвалі шчадроўскія песні, у якіх віншавалі гаспадароў хаты, жадалі ім дабра і заможнасці, услаўлялі іх працавітасць і шчодрасць, дабрадушна кпілі з малалеткаў, дзеда ці старой. (Паводле А. Гурскага)
Грамніцы. У назве свята Грамніцы чуецца магутная сіла вясенне-летняга стану прыроды, але святкуецца яно 15 лютага. Каб зразумець гэта, трэба звярнуцца да ўстойлівых рытуалаў гэтага дня і да падобных рытуальных дзеянняў і атрыбутаў іншых беларускіх свят. Звычайна фалькларысты нагадваюць шырока вядомыя прыказкі: “Да Грамніц не скідай рукавіц, а як прыйшлі Грамніцы, то ўжо не трэба рукавіцы”, “На Грамніцы – паўзіміцы”, “Грамніца – хлебу палавіца”. Але ж вядома, што згаданыя паэтычныя формулы маюць толькі фігуральны, а не апасродкаваны бытавымі назіраннямі і з’явамі характар. Хочацца спадзявацца, што адказ на няпростае пытанне закадзіравана яшчэ ў адной вядомай формуле: “Калі на Грамніцы певень нап’ецца вадзіцы, то на Юр’я пад’есць вол травіцы”. Нагадаем, што святы Юрый святкуецца шостага мая, ён “адмыкае” веснавыя росы, абуджае зямлю, якую восенню “замкнулі” Пакровы. Калі ж лічыць, што зімовы сон зямлі цягнецца ад Пакроў да Юр’я, тады зразумела, чаму народная свядомасць імкнецца задобрыць Грамаўніка. Справа ў тым, што з гэтага часу паступова суцішаюцца траскучыя маразы, павялічваецца дзень, набірае моц сонца. Хутка пачнецца абуджэнне прыроды, па стану якой селянін спрабаваў прадбачыць будучы ураджай. Дарэчы, да нашых дзён захавалася павер’е: год будзе галодны, калі першы гром падзе на голы лес. І наадварот: “Калі гром грыміць на зялёны лісток, то будзе багаты гадок”.
Невыпадковая і назва свята. Беларус-земляроб звяртаўся па дапамогу да бажаства, якое абараняла і не ўчыняла шкоды. Пятнаццатага лютага кожны селянін ішоў у царкву асвяціць свечку, пасля чаго яна набывала засцерагальную сілу і на працягу года неаднаразова станавілася асноўным атрыбутам розных ахоўных дзеянняў. (Паводле І. Крука)
Улазіны, ці ўваходзіны. У дзень перасялення ў новую хату гаспадары запрашалі гасцей, а таксама свяшчэнніка, каб асвяціў новае жыллё. Госці прыносілі падарункі. Увайшоўшы ў дом, госць кідаў грошы на печ, хлеб і соль клаў на стол, зерне – на лаўку. Усё гэта гаспадар новага дома заносіў у клець. Жанчыны прыносілі авечую воўну, посцілкі, абрусы, муку, розныя крупы, яйкі, сала. Гэтыя падарункі прымала гаспадыня дома. Уваходзячы, некаторыя госці, акрамя таго, прыносілі жывых курэй, трусоў, гусей, якіх пускалі ў хату.
Агульнапрынятым на Беларусі было імкненне як мага лепш пачаставаць гасцей, бо верылі, што ў гэтым выпадку ў новай хаце сям’я заўжды будзе жыць у дастатку. Госці з іншых вёсак звычайна заставаліся начаваць, а аднавяскоўцы паступова разыходзіліся, выказваючы гаспадарам падзяку і добрыя пажаданні. (Паводле С. Мыцько)
Валачобны абрад. Найбольш раннім і дастаткова падрабязным апісаннем валачобнага абраду мы абавязаны ўраджэнцу Віцебскай губерніі Казіміру Фалютынскаму. Яго нататкі былі змешчаны ў перыядычным выданні і мелі назву “Народные праздники, увеселения, поверья и суеверные обычаи жителей Белоруссии”.
Вядома, што валачобнікі збіраліся на Вялікдзень, каб абысці двары аднавяскоўцаў. Яны віншавалі гаспадароў і членаў іх сямей са святам, спявалі ім валачобныя песні і атрымлівалі за гэта плату варанымі фарбаванымі ці сырымі яйкамі, спецыяльна да свята спечаным пшанічным караваем, салам і іншымі харчамі.
Самі валачобнікі не маглі вытлумачыць мэту прызначэння абраду: “Бацькі і дзяды нашы хадзілі і нас вучылі”. Але хаджэнне “ў валачобнае” лічылі жыццёвай неабходнасцю і, паводле меркавання вядомага беларускага этнографа, пісьменніка і публіцыста П. Шпілеўскага, ледзьве не рэлігійным абавязкам.
Як адзначаюць этнографы, у абходзе ўдзельнічалі: “пачынальнік” (запявала), “падхватнічкі”, адзін ці некалькі музыкантаў, механос. Больш за іншых цанілі запявалу. Ён, самы таленавіты з удзельнікаў абходу, быў абавязаны добра памятаць “доўгія” песні, мець гучны голас, умець хутка перабудаваць, скласці нанова тэксты песень, каб яны падышлі да пэўнай сітуацыі, нарэшце, ведаць, што трэба дадаць да песні, каб валачобнікаў шчодра ўзнагародзілі. Наогул гэта быў паважаны чалавек і нярэдка, як вызначалі яго таварышы, “стары разумны”.
Абход пачыналі пасля ўсяночнай імшы ў цэрквах – да зыходу першага дня, а заканчвалі раніцай. Бывала, што валачобнікі маглі хадзіць з віншаваннямі на працягу трох дзён, а то і тыдня. (Паводле С. Мыцько)
Купальскі абрад. Адным з найбольш яскравых, маляўнічых і паэтычных абрадаў у беларусаў было свята Купалле. Яно захавалася і дажыло да нашых дзён разам з купальскімі песнямі.
Купалле падводзіла рысу доўгім дням і аб’ядноўвала ў сабе ўсе культы, абрады і звычаі, якія сустракаліся раней. Свята, шырока папулярнае ва ўсіх народаў Еўропы, у Беларусі мае свае вельмі старажытныя традыцыі. Яно звязана з сонечным календаром і культам Сонца.
У язычніцкія часы сярод шматлікіх старажытных багоў: Перуна – бога маланкі і грому, бога вайны, апекуна воінаў; Сварога – бога неба; Дажбога – бога сонечнага святла; Хорса – бога сонца; Стрыбога – бога вятроў; Мокашы – бажаства ўрадлівасці і хатняга ачага; Воласа (Велеса) – жывёльнага бога; Лады – багіні вясны, апякункі шлюбу і сям’і і шматлікіх іншых, былі багі, ад якіх залежалі будучы ўраджай, жыццё і побыт людзей. Ім таксама пакланяліся з году ў год. Сярод іх – Ярыла, Купала, Аўсень і Каляда, замацаваныя за пэўнымі порамі года.
Самым галоўным бажаством у першабытных народаў было Сонца. Свяціла, увасобленае ў богах, бажках і ідалах, мела цэлы шэраг назваў з характэрнымі для іх адценнямі. Гэтыя назвы адлюстроўвалі розныя станы самога Сонца. Так, ласкавае, добрае Сонца называлася Хорс, даючае святло – Дажбог, шалёнае, гарачае, пякучае, спякотнае – Ярыла.
З Сонцам былі звязаны сонечны каляндар і святы, у тым ліку дні зімовага і летняга сонцавароту. Паварот свяціла на лета азначала зімовае свята Каляды, на зіму – летняе свята Купалле.
Купалле – гэта аграрна-земляробчае свята. Пасля яго, праз пяць сутак, наступала Пятро, пачынаўся пакос, а затым і жніво. Прыпадала Купалле на зыход летняга сонцавароту, які ў старажытнасці выпадаў на 21 – 23 чэрвеня, а цяпер прыпадае на 6 – 7 ліпеня. (Паводле Л. Касцюкавец)
Культ вады. Побач з культам Сонца ў купальскім абрадзе вельмі важны культ вады. У беларусаў вада складае прадмет асобага шанавання, асабліва крынічная.
На Купалле хлопцы і дзяўчаты спраўляюць рытуальнае купанне ў рэках, азёрах, вадаёмах, таму што вада ў гэтую ноч валодае магутнай гаючай, жыватворнай, жыццёвай і пладаноснай сілай. Яна, па паданню, робіць людзей прыгожымі. Аналагічны сэнс, як лічаць даследчыкі, носіць на Купалле ўмыванне ранішняй расою і качанне па расе ў жыце.
З культам вады звязаны і гаданні на вянках – вянкі пускаюць на ваду і глядзяць: куды яны паплывуць, у той бок дзяўчына пойдзе замуж. Калі ж вянок патоне, гэта прадвяшчае няшчасце ці нават смерць.
Агонь і вада – гэта стыхіі-антаганісты, дыяметральна супрацьлеглыя па свайму зместу і функцыях. Таму на Купалле з мэтай іх прымірэння часта сумяшчаюць абодва культы. Вогнішчы распальваюць на плытах, якія плывуць па рэках ці азёрах. У вянкі, што пускаюць на ваду, устаўляюць запаленыя свечкі. (Паводле Л. Касцюкавец)
Культ расліннасці. Напярэдадні купальскай ночы, пад вечар, дзяўчаты і жанчыны адпраўляліся на луг, у поле, лес збіраць купальскія травы і кветкі – зёлкі, якія да гэтага часу дасягалі асаблівай гаючай сілы. Збіралі лекавыя расліны. Імі, пасля асвячэння ў царкве, лячылі на працягу года членаў сям’і і жывёлу. Цэлы шэраг раслін валодаў магічнай, прыварожваючай сілай. Яны называліся “прываротным зеллем”. З іх дапамогай дзяўчаты прыварожвалі да сябе жаніхоў. Кветкі яны ўпляталі ў вянок, аздаблялі імі валасы, вопратку. Такімі рытуальнымі купальскімі раслінамі з’яўляліся купалкі, ці святаянскія зёлкі, рута, фіялка трохколерная, ці браткі, багатка, валошка, папараць, салодкая кашка, ці канюшына, лопух, канапляны цвет, рамонак, чарнабыльнік, ліпнік, палын, ружа. Дзяўчаты збіралі таксама рытуальныя кветкі для вянкоў, на якіх гадалі.
Раслінны культ на Купалле цесна пераплятаецца з салярным. Аб гэтым сведчаць такія абрады, як перакідванне вянкоў паміж дзяўчатамі і хлопцамі праз вогнішча, паленнне “мая”, аздабленне зеленню жылля, акурванне жывёл спаленымі на кастры гаючымі травамі, спальванне чучала з саломы, упрыгожванне дрэва “Марэны”.
Расліны і травы ў купальскую ноч валодалі не толькі гаючай, але і чароўнай сілаю. Ад вядзьмарак і ведзьмакоў абкладвалі крапівой калодзежы, вокны, дзверы. Крапіва бараніла ад злых сіл і чар, увасабляла сабою агонь, ці сонца, і надзялялася тымі ж уласцівасцямі, што і яны. Яна таксама з’яўлялася раслінай, звязанай з аграрнай магіяй. Крапіву дабаўлялі ў хлеб. Купальскія травы кідалі ў печ у час навальніцы для таго, каб уміласцівіць бога грому Перуна. (Паводле Л. Касцюкавец)
Запыты. У традыцыйным вяселлі ў сватанні значнае месца займалі звычаі, якія папярэднічалі ўласна вяселлю і складалі цэлы комплекс перадвясельнай урачыстасці. Як правіла, зачынам вясельнага абраду з’яўляецца сватанне, але перад тым, як пасылаць сватоў, бацькі жаніха спачатку засылалі ў дом нявесты пасланца – жанчыну ці мужчыну сталага ўзросту з ліку сваякоў – пераканацца, ці ёсць у жаніха шанцы. Гэта называецца запыты, запытанне. Упэўніўшыся ў дамоўленасці, хлопец ідзе ў сваты.
Запыты маглі адбывацца і інакш. Хлопец прыходзіў вечарам сам, каб даведацца ў бацькоў дзяўчыны, ці згодны яны аддаць сваю дачку. З сабою ён нёс праз плячо лапці для сваёй абранніцы, якія ўпрыгожваў, уплятаючы ў іх рознакаляровыя дубчыкі. Адчыняў дзверы, кідаў лапці на сярэдзіну хаты і прыгаворваў: “Шурум-бурум, лапці ў хату”. Сам у хату не ішоў, а заставаўся стаяць у сенцах нябачным.
Дзяўчына прымярала, а ўсе хатнія аглядалі іх. Калі лапці падабаліся, былі сплецены акуратна, то хлопца заклікалі ў хату для размовы. Калі ж лапці былі сплецены абы з рук, іх выкідалі, прыгаворваючы: “Не шурай, не бурай, лапці з хаты забірай!”. Нават у тых выпадках, калі хлопец падабаўся дзяўчыне, але лапці былі сплецены кепска, ён атрымліваў адмову. Магчыма, гэта звязана з тым, што бацькі выбіралі для дачкі перш за ўсё гаспадара, хлопца, здатнага да работы.
Часта ў сваты адпраўляліся без папярэдняй дамоўленасці. Узаемныя сімпатыі звычайна не прымаліся пад увагу пры выбары шлюбнага партнёра. Жаніліся, як правіла, па волі бацькоў, бо непаслушанне магло наклікаць строгія санкцыі з боку апошніх. Па-першае, адказ ад бацькоўскага блаславення азначаў пазбаўлення спадчыны, па-другое, можна было страціць магчымасці атрымаць зямельны надзел.
Сур’ёзнай перашкодай для вяселля былі канфесійныя адрозненні. Шлюб з партнёрам другога веравызнання быў рэдкім і мог прывесці да канфлікту з сваякамі. У такіх выпадках перад вяселлем адзін з маладых пераходзіў у другую веру. (Паводле М. Даніловіча)
Сватанне. Сватанне носіць больш афіцыйны характар, факт сватання становіцца вядомым найбліжэйшаму наваколлю. Вырашыўшы ажаніць сына, бацькі задумваюцца пра выбар свата. За свата просяць звычайна блізкага сваяка, найчасцей хрышчонага бацьку, абавязкова жанатага. Сват мусіць быць гаваркім, дасціпным, кемлівым, ведаць усе рытуалы сватання.
Мае значэнне таксама час сватання. Сватоў не прымалі ў час посту. Найчасцей хадзілі ў сваты, як і спраўлялі вяселлі, у мясаед – час ад Каляд да Вялікага посту.
У сваты выбіраюцца ў пэўныя дні (аўторак, чацвер ці суботу), якія лічацца ўдалымі для сватання. У хаце нявесты ўжо ведаюць аб прыездзе ці прыходзе сватоў, рыхтуюць для іх пачастунак. Сваты бяруць з сабою бутэльку гарэлкі і загорнутую ў чыстую хустку лусту хлеба. Яны прыязджаюць пасля заходу сонца, каб не кідацца людзям у вочы. Дзяўчына ж можа перадумаць і не даць згоды на шлюб, тады будзе сорамна перад людзьмі.
Жаніх у працэсе сватання актыўнага ўдзелу не прымае, ён у асноўным маўчыць. Увесь час гутарку вядзе сват. Часта гутарка праходзіць у іншасказальнай форме. Сваты выдаюць сябе за падарожнікаў, якія збіліся з дарогі, а найчасцей за купцоў, якія прыехалі купляць тавар.
Пры размове сватоў дзяўчына не прысутнічае. Калі справа ладзілася, яе заклікалі ў хату і пачыналася рытуальнае частаванне гарэлкай. Сваю згоду выйсці замуж яна выказвала тым, што наварочвала чарку на бутэльку з гарэлкай. У час застолля ўжо адкрыта вядзецца размова пра вяселле, пасаг і іншае.
А як жа было ў тых выпадках, калі сватам прыходзіцца адмаўляць? Выказаць адмову словамі лічылася неэтычна. У гэтым бачылі прыніжэнне годнасці сватоў. Згодна са звычаем, сватоў нельга адпраўляць, не выпіўшы з імі гарэлкі, але ў такім разе стол не засцілаюць белым абрусам, выпіваюць стоячы, а сватам сплочваюць за выпітае ці наліваюць сваю гарэлку. Пакрыўджаныя сваты, выязджаючы з двара, стараліся зачыніць за сабою вароты – каб дачка ў дзеўках заседзелася. Тым часам сяброўкі, даведаўшыся пра адмову, стараліся паказаць гэта іншым: у воз утыкалі дзяркач, плялі вянок з гарохавіння і накладалі каню на шыю. (Паводле М. Даніловіча)
Заручыны. Калі сваты былі ў аўторак ці чацвер, то ў суботу ці нядзелю спраўляюць заручыны, на якіх у прысутнасці шырокага кола сваякоў канчаткова замацоўваецца згода на шлюб. У тым выпадку, калі сваты прыязджаюць здалёк, заручыны спраўляюць адразу пасля сватання, у той ці наступны дзень.
Заручыны – апошні перадвясельны абрад. Яны непасрэдна звязаны з такім абрадавым дзеяннем, як падаць на запаведзь.
У нядзелю, у першай палове дня, жаніх прыходзіць разам са сватам у хату да нявесты. У гэты дзень нявеста апранута па-святочнаму: прыгожы квяцісты андарак, маёвы кафтанік. Жаніх апрануты таксама акуратна, але не ў шлюбнае ўбранне.
Жаніх з маладой і сват ідуць ў храм, каб падаць на запаведзь. Сутнасць яго ў тым, што святар у час імшы за прызначаную плату абвяшчае народу, што такі і такая хочуць жаніцца (называе іх прозвішчы) і пытае, ці няма паміж імі сваяцтва або іншых прычын, якія могуць перашкодзіць шлюбу. Такая абвестка паўтараецца тры разы – кожную нядзелю. У тых выпадках, калі светару паведамлялі пра хлопца з дзяўчынай што-небудзь кепскае, запаведзі болей не чыталіся і вяселле распадалася.
Пасля таго, як міне тры тыдні і ніякіх нараканняў на будучых маладых няма, святар абвяшчае вернікам аб заручынах хлопца з дзяўчынаю. З гэтага дня яны лічацца жаніхом і нявестай і павінны насіць шлюбныя пярсцёнкі на левай руцэ аж да самага вяселля – знак заручанасці. Шлюбных пярсцёнкаў раней не куплялі, а выплаўлялі з медных ці срэбраных манетаў.
Пасля сканчэння набажэнства ў храме жаніх з нявестай едуць на бяседу ў хату нявесты. Па дарозе яны заязджаюць да крамы. Хлопец купляе сваёй абранніцы вясельны ўбор: палатно на сукенку, вэлюм, туфлі, чаравікі ў падарунак сваёй будучай цешчы. Нявеста таксама купляе адзенне для свайго абранніка.
У хаце нявесты пачынаецца бяседа. Госці, як правіла, самая блізкая радня, чакаюць прыезду жаніха з нявестай. Бяседы не будзе, пакуль будучыя маладыя не прывязуць бацькоў жаніха.
У час застолля бацькі жаніха і нявесты ўжо называюць адзін аднаго сватам і сваццяй, ці сванькай. Тут жа дамаўляюцца наконт дакладнай даты вяселля, агаворваюць колькасць гасцей і выдаткі. (Паводле М. Даніловіча)
Каравай. Вясельны каравай – гэта вялікі прыгожы пірог, які сімвалізуе багацце, дабрабыт будучай сям’і, атаясамліваецца з маладымі, іх доляй і шчасцем. Каравай выпякалі як у хаце жаніха, так і ў хаце нявесты. У народзе лічылася, што кожны чалавек у сваім жыцці павінен мець каравай толькі аднойчы, таму калі выходзяць замуж ці жэняцца не ў першы раз, каравай больш не пякуць.
Уласна выпечка каравая і служыць пачаткам вяселля. У суседняй хаце збіралася невялікая колькасць жанчынаў-каравайніц, сярод якіх выбіралася старшая каравайніца, якая ведала ўсю цырымонію выпякання, заклінанні, павер’і, песні і была добрая майстрыха. Спяваць і ўпрыгожваць каравай запрашалі дзяўчат, рыхтаваць дровы і печ – жанатых мужчын, саджаць каравай у печ – нежанатага хлопца, пажадана яшчэ і кучаравага. Ідучы на каравай, жанчыны неслі з сабою муку, яйкі, малако, смятану – усё, што неабходна ў будучай гаспадарцы маладых.
Не ўсякае дрэва лічылася прыгодным для паліва пры выпечцы каравая. Часцей за ўсё выкарыстоўваліся каліна і явар, радзей – сасна і ліпа. Дрэва выбіралася старое, і яму прыпісвалася магічнае дзеянне пры пячэнні караваю.
Працэс вырабу каравая пачынаўся з зачынання – замешвання цеста. Сярод хаты ставілася дзяжа. Зачыналі каравай з узыходам сонца. Старшая каравайніца прасіла блаславення каравай зачынаць, на што сабраныя адказвалі: “Бог благаславіць”. Кожны чарговы этап (а іх каля 15) у цырымоніі прыгатавання каравая распачынаўся і канчаўся калектыўным магічным дыялогам з абавязковымі сакральнымі формуламі.
Каравай мясілі толькі далонямі, а не кулакамі, каб малады ніколі не падымаў руку на маладую, рабілі яго густым, салодкім і, асноўнае, вельмі вялікім, каб хапіла ўсім удзельнікам вяселля. Солі стараліся не сыпаць, а дабаўлялі ў цеста гарэлку. Пакуль цеста падыходзіла ў дзяжы, каравайніцы частаваліся, спявалі песні, падымалі рукі ўгору, падскоквалі, надзімалі шчокі.
Гатовае цеста брала за адзін прыём з дзяжы старшая каравайніца і клала на лапату. З рэштаў цеста дзяўчаты ўпрыгожвалі каравай фігуркамі звяроў і іншым.
Пакуль каравай пёкся, каравайніцы весяліліся, жартавалі з гаспадароў. Даставаў каравай з печы хлопец. Па караваі вызначалі, які будзе лёс маладых: калі каравай удаваўся прыгожы, то і сумеснае жыццё будзе добрае, калі разваліўся ці трэснуў – кепская прымета. Гатовы каравай клалі на прыгожы ручнік, яму кланяліся, спявалі песні. Зверху каравай упрыгожвалі барвінкам, рутай, штучнымі кветкамі, а потым, паклаўшы на века дзяжы, выносілі ў клець.
Каравайны рытуал – гэта пэўны парог, пераступіўшы праз які шляху назад ужо не было. Калі да каравайнага рытуалу вяселле можа па якіх-небудзь выключных прычынах і не адбыцца, то прыгатаванне вясельнага каравая азначала неадкладнае вяселле. (Паводле М. Даніловіча)
Нараджэнне дзіцяці. Паводле народнага меркавання, з’яўленне на свет дзіцяці, роды – настолькі загадкавыя і таямнічыя з’явы, што, набліжаючыся да іх, прытрымліваліся ўсіх спрадвечных звычаяў і абрадаў.
Жанчына, якая жыла ў беларускай вёсцы ў мінулыя часы, зацяжарыўшы, працавала, як звычайна, і нават у другой палове цяжарнасці. Яна вымала цяжкія гаршкі з печы, мясіла хлеб, знаходзілася ў полі пад спякотным сонцам, укладвала сена і снапы на вазы. Нярэдка будучая маці ішла жаць жыта і вярталася адтуль з дзіцём. У шэрагу паветаў Магілёскай і Мінскай губерняў такіх дзяцей, якія нарадзіліся ў час жніва на жытнім полі, без дапамогі павітухі, называлі “жытнічкамі”.
Звычайна ж пры родах карысталіся паслугамі вясковых бабак-павітух. Як правіла, павітуха была жанчына сталага веку, часцей за ўсё ўдава, якая сама перастала раджаць. Яна валодала прасцейшымі прыёмамі народнай медыцыны і выконвала акушэрскія функцыі.
У шэрагу раёнаў Палесся, Цэнтральнай Беларусі, Падняпроўя ў вёсцы звычайна жыла адна вопытная павітуха, якая называлася “родавая бабка”, яна прымала роды. Разам з ёю да парадзіхі і нованароджанага запрашалі і другую, так званую прыёмную, бабку, што перавязвала пупавіну і першы раз купала дзіця. Яна затым і была галоўнай дзеючай асобай на ўсіх этапах радзіннага рытуалу. Звычайна прыёмная бабка даводзілася блізкай сваячкай сям’і, станавілася хроснай бабкай дзіцяці, прыносіла яму падарункі на розныя святы. (Паводле Т. Кухаронак)
Першае купанне дзіцяці пры ўсёй яго відавочнай гігіенічнай неабходнасці таксама суправаджалася разнастайнымі магічнымі дзеяннямі. Некаторыя звычаі, звязаныя з першым купаннем нованароджанага, былі вядомы на ўсёй тэрыторыі Беларусі. Так, паўсюдна выконвалася правіла, каб дзіця пры першым купанні ляжала тварам на захад ці поўнач. Агульнабеларускі характар меў звычай класці ў ваду для першага купання абавязкова зерне і грошы ці якія-небудзь іншыя прадметы. Напрыклад, на Палессі карысталіся разнастайнымі асвячонымі ў царкве травамі: рамонкам, чыстацелам, мятай, чарадой. Няцяжка заўважыць тут практычную мэтанакіраванасць і народныя медыцынскія веды, бо лекавыя ўласцівасці вышэйназваных траў пацверджаны сучаснай фармакалогіяй.
Паводле народнага ўяўлення, не раілася купаць дзіця ў гатаванай вадзе – інакш яно будзе вельмі злое, крыклівае, няўважлівае. Пра людзей з такімі якасцямі гаварылі: “Ён у гарачай вадзе купаны”.
На ўсёй тэрыторыі Беларусі бытавала павер’е, згодна з якім ваду пасля першага купання дзіцяці забаранялася пакідаць на ноч, бо з дзіцём магло здарыцца няшчасце. Ваду абавязкова вылівалі, часцей за ўсё пад печ ці ў двары ў такім месцы, дзе не хадзілі людзі і жывёла. На Палессі існаваў звычай выліваць ваду пад яблыню ці на вугал хаты; калі купалі дзяўчынку – ваду вылівалі на ганак, каб яна, стаўшы дарослай, хутчэй выйшла замуж. (Паводле Т. Кухаронак)
Імянарачэнне дзіцяці. У народнай самасвядомасці з іменем для чалавека звязваліся яго далейшы лёс, шчасце, удача, сіла ці, наадварот, слабасць, няшчасце, хвароба, смерць. У народзе заўсёды з вялікай адказнасцю адносіліся да выбару імені дзіцяці.
Вера ў рэальную магчымасць перадаць праз слова тыя якасці, уласцівасці, што адлюстраваны ў яго значэнні, паступова стварала імёны, у якіх было выказана пажаданне тых ці іншых рысаў характару. Такімі з’яўляліся старажытнарускія імёны Дабрыня, Уладзіслаў, Яраслаў, Усевалад, Уладзімір і іншыя. З цягам часу ўзнікла перакананне, што праз імя, якое насіў вядомы чалавек, можна перадаць нованароджанаму якасці гэтага чалавека, яго характар, лёс.
На тэрыторыі Беларусі шырокае распаўсюджанне мела павер’е, што калі даць дзіцяці імя вядомых у наваколлі людзей з дрэннай рэпутацыяй (п’яніц, зладзеяў, гультаёў і іншых), то і дзіця будзе такім жа дрэнным чалавекам. Уваходзіла ў звычай называць дзіця ў гонар кагосьці, часцей за ўсё ў гонар дзядоў і бабуль.
Зрэдку адно і тое ж імя пераходзіла з пакалення ў пакаленне, асабліва па мужчынскай лініі. У гэтай традыцыі праглядваецца жаданне родных перадаць дзіцяці разам з іменем станоўчыя рысы характару старэйшага сваяка, а таксама надалей захаваць памяць аб памерлых, што было вынікам старажытнага культу продкаў.
Нованароджаным у беларусаў не давалі, як правіла, імён памерлых дзяцей, баючыся, што іх напаткае такі ж самы лёс.
Абрад царкоўнага хрышчэння як афіцыйны абрад далучэння нованароджанага да праваслаўнай веры адбываўся ў адзін з нядзельных дзён у першыя два-тры тыдні пасля нараджэння дзіцяці. Паралельна з царкоўным існаваў народны абрад далучэння дзіцяці да сям’і, хатняга ачага, абшчыны, які быў вядомы ўсім старажытным славянам. Ён выконваўся часцей за ўсё да хрышчэння, але зрэдку і пасля яго. На большай частцы тэрыторыі Беларусі сустракалася наступная форма згаданага абраду: павітуха купала дзіця, затым, трымаючы яго на руках, разам з кумамі абыходзіла тры разы стол, на якім ляжаў хлеб. Хлеб тры разы цалавалі, а пасля кумы з нованароджаным адпраўляліся ў царкву.
У адпаведнасці з царкоўнымі законамі адзін з важнейшых хрысціянскіх абрадаў – хрышчэнне – уключаў у сябе абавязковае наданне новаму хрысціяніну імені аднаго з праваслаўных святых, свята ў гонар якога адзначаецца ў васьмідзённы тэрмін з дня нараджэння дзіцяці. Усяго ў святцах сустракалася дзве тысячы пяцьсот святых, з іх каля шасцісот жанчын, аднак імён – значна менш: каля дзевяцісот мужчынскіх і двухсот пяцідзесяці – жаночых. (Паводле Т. Кухаронак)